ALİ b. İSA (11. yy)
Arap göz hekimi. Gözün anatomisine ve göz hastalıklarına ilişkin çalışmalarıyla, Orta Çağ’ın en büyük göz hekimlerinden biridir.
Ali b. İsa, Batı’da Jesu Haly adıyla tanınır. Yapıtının günümüze eksiksiz ulaşabilmiş olmasına karşın, yaşamıyla ilgili bilgiler oldukça eksik ve tartışmalıdır. Nitekim, adının bazı kaynaklarda İsa b.Ali biçiminde geçmesi, hatta 9. yy hekimleri arasında anılması, kendisinden yüz elli yıl kadar önce yaşamış hekim İsa b. Ali ile karıştırıldığını gösterir. Gene kimi kaynaklarda Ali b.İsa’nın Hıristiyan olarak tanıtılması, doğru olabileceği gibi, Hıristiyan olduğu bilinen İsa b.Ali ile karıştırılmasından kaynaklanmış yanlış bir bilgi de olabilir. Buna karşılık, yaklaşık 1020 – 1030 yılları arasında Ebü’l-Ferec b. Tayyib’in öğrencisi olduğu ve Bağdat’ta hekimlik yaptığı biliniyor. Göz hekimliği dalında en eski Arapça yapıt olmasının yanı sıra, özellikle çok anlaşılır ve ayrıntılı anlatımıyla da dikkati çeken incelemesi, Ali b.İsa’nın titiz bir gözlemci ve iyi bir hekim olduğunun kanıtıdır.
Ali b.İsa’nın, üç kitaptan oluşan Tezkiretü’l-Kâhhalîn (“Göz Hekimleri İçin Muhtıra”) adlı incelemesi, göz hekimliği konusunda Arapça yazılmış ve çağımıza kadar gelebilmiş en eski ve eksiksiz yapıttır. Daha Orta Çağ’da İbranice ve Latince’ye çevrilmiş, sonradan Almanca ve Fransızca çevirileri yayımlanarak yüzyıllar boyu temel başvuru kaynağı sayılmıştır.
Ali b.İsa, yapıtının önsözünde büyük ölçüde kendisinden önceki çalışmalara dayandığını belirterek, Galenos’un ve 9.yy’da yaşamış Arap hekimi Huneyn b.İshak’ın göz hastalıklarına ilişkin yapıtlarını kaynak gösterir. İlk kitap gözün anatomisine ve fizyolojisine, ikinci kitap göz kapakları, gözyaşı bezleri, konjoktiva ve kornea gibi gözün dış organlarının hastalıklarına ve tedavilerine ayrılmıştır. Üçüncü kitapta ise, iç göz hastalıkları ve tedavileri başlığı altında billur cisim hastalıkları ve hiperalbinoz hastalığının gözdeki etkileri, miyop, hipermetrop, gece ve gündüz körlüğü gibi görme bozuklukları, şaşılık, görme zayıflığı, retina, görme siniri, uvea ve gözün öbür iç organlarının hastalıkları ve katarakt üstüne bilgiler verilir.
Ali b.İsa, yüz otuz kadar göz hastalığını tanımladığı ikinci ve üçüncü kitaplarda, sağlığın korunmasına ilişkin genel bilgi ve öğütlerin yanı sıra, yüz kırk üç çeşit basit ilacı alfabetik dizin içinde tanıtır. Bu inceleme, Orta Çağ göz hekimliğini gerek kuramsal alanda, gerek ameliyat yöntemlerine getirdiği yeniliklerle büyük ölçüde etkilemiştir. Tıp tarihçilerine göre, 19. yy’ın ortalarına değin bu alanda böylesine geniş kapsamlı bir yapıt daha verilmemiştir.
• YAPITLAR: Tezkiretü’l-Kâhhalîn, ty, (“Göz Hekimleri İçin Muhtıra”).
• KAYNAKLAR: C.G. Cumston, “A Brief Hıstorical Summary of the Treatment of Trachoma, with Special Reference to the Arabian School and the Writing of Ali İbn el-Aissa”, Annals of Medical History, III, 1921; J. Hirschberg, Die arabischen Lehrbücber der Augenhed-kunde, 1905; M. Steinschneider, “Zur Oculistik des İsa ben’Ali (9. Jahrh.) und des sogenanten Canamusali”, Janus, XI, 1906.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi