AGASSİZ, Louis (1807-1873)
İsviçre asıllı ABD’li doğabilimci. Hayvanlar sistematiği, fosil balıklar ve buzul hareketlerine ilişkin çalışmalarıyla doğabilimlerinin gelişmesine büyük katkıda bulunmuş ve hayvan türlerinin ilk düzenli sınıflandırmasını yapmıştır.
28 Mayıs 1807’de İsviçre’nin Morat gölü kıyılarındaki Motier kasabasında doğdu. Babası, Fransa’ dan İsviçre’ye sürgün edilmiş Protestan papazların-dandı. Ona hayvan ve bitki sevgisini aşılayan annesi ise, oğlunun doğabilimci olmasına yol açacak kadar yaşamında etkili olmuştur.
Jean Louis Rodolphe Agassiz, Zürih, Heidelberg ve Münih üniversitelerine devam ettikten sonra, Erlangen Üniversitesi’nden felsefe, Münih Üniversitesi’nden de tıp doktorasını aldı. 1830’lardan başlayarak çalışmalarını özellikle İsviçre’de ve diğer Avrupa ülkelerinde sürdüren Agassiz, 1846’da, konferanslar vermek üzere ABD’ye davet edildi. İki yıl sonra Harvard Üniversitesi’nde doğa tarihi profesörlüğüne getirildi ve 1861 ’de Amerikan yurttaşlığını seçerek ömrünün sonuna değin bu ülkede yaşadı. Harvard’ daki Karşılaştırmalı Zooloji Müzesi’nin kuruluşunda büyük emeği geçen ve 1858’de müzesinin ilk yöneticisi olan Louis Agassiz, 14 Aralık 1873’te Massachussets Eyaleti’nin Cambridge kentinde öldü. Oğlu Alexander Agassiz de deniz biyolojisi alanındaki çalışmalarıyla tanınmış bir doğabilimcidir.
Iktiyoloji çalışmaları
Agassiz, önemli katkılarda bulunduğu balıkbilimi (iktiyoloji) alanındaki çalışmalarına gençlik yıllarında başladı. Bu konuda ona geniş olanaklar sağlayan önemli bir olay, Brezilya balıkları üzerinde incelemeler yapan bir ekibe seçilmiş olmasıdır. 1819 ve 1820 yıllarında Spix ve von Martius adlı iki doğabilimci Brezilya’da geniş kapsamlı geziler yapmış ve çoğunluğu Amazon nehrinden alınmış balık örneklerini içeren zengin bir koleksiyonla dönmüşlerdi. Bu koleksiyonlardaki balık türleri üzerinde sınıflandırma çalışmalarına başlayan Spix’in 1826’da ölümü üzerine von Martius, Agassiz’den projeyi tamamlamasını istedi. Agassiz yaptığı sınıflandırma çalışmalarım 1829’da bitirerek Selecta Genera et Species Piscium (“Seçilmiş Balık Cinsleri ve Türleri”) adı altında yayımladı. Bu yapıt henüz 22 yaşındaki genç bilim adamına onur kazandırırken, gelecekteki bilimsel çalışmalarına da içerik ve yöntem açısından yön verdi. Bu birikiminden yararlanarak, 1830’larda sürdürdüğü bir projenin sonuçlarım 1839-1842 yıllarında History of the Fresh Water Fishes of Central Europe (“Orta Avrupa’daki Tatlısu Balıklarının Tarihi”) adı altında topladı.
1832 yılı,Agassiz’nin bilimsel çalışmalarının başlangıcındaki en önemli yıl oldu. O yıl ilk kez Paris’e giderek tıp ve doğabilimleri alanındaki önemli araştırma kurumlarından yararlanma olanağı buldu. Önceleri Paris’te yoksul bir öğrenci yaşantısı sürdürüyordu; zamanla döneminin değerli bilim adamlarından yardım görerek kısa sürede durumunu sağlamlaştırdı. Agassiz’ye ilk yardım edenlerden biri, tanınmış Fransız paleontoloji ve anatomi bilgini Georges Cuvier’ dir. Cuvier ile çalışırken, bilimsel coğrafyanın kurucusu olan Alexander von Humboldt’un ilgisini çekti ve Cuvier’nin ölümünden sonra Hunjboldt Agassiz’ nin Neuchâtel Üniversitesi’nde doğa tarihi profesörlüğüne atanmasını sağladı (1832). Böylece Agassiz, 1846’ya değin uzanan bu görevi sırasında araştırmalarını daha büyük olanaklarla sürdürme şansına kavuştu.
Balık fosilleri
Agassiz o tarihlerde Avrupa’nın soyu tükenmiş balıklarıyla ilgilenmeye başlamıştı. Gerçekten de özellikle İsviçre’de Glaris ve İtalya’da Verona yakınlarındaki Monte Bolca’da incelediği balık türlerinin hemen hiçbirini Agassiz’den önce böylesine ayrıntılı bir biçimde değerlendiren olmamıştı. Agassiz, bu geniş kapsamlı ve önemli çalışmasının ilk planlarını daha Paris’e gitmeden önce, 1829 yılında yaptı. Sonuçta, bulabildiği her türlü örneği bir araya getirerek fosil balıkların sınıflandırılmasına ilişkin çalışmalarını Recherches sur les poissons fossiles (“Fosil Balıklar Üstüne Araştırmalar”) adıyla 1833-1844 arasında 5 cilt olarak yayımladı. Bu çalışma kapsamında adlandırılmış olan balık fosillerinin sayısı yaklaşık 1700’ü bulur. Böylelikle hem soyu tükenmiş balıkların özellikleri, hem de soyunu sürdüren türlerin eski çağlardaki durumları gün ışığına çıkmış oluyordu. İlgisini soyu tükenmiş diğer deniz canlılarına da yönelten Agassiz, 1841-1842 yılları arasında Etudes critiques sur les mollusques fossiles (“Fosil Yumuşakçalar Üstüne Eleştirili İncelemeler”) adlı yapıtı yayımladı.
Agassiz, hayvanların sınıflandırılmasına ilişkin çalışmalarının yanı sıra buzulların hareketleri ve etkileri konusunda da çok önemli araştırmalar yapmıştır. Bazı yerbilimciler İsviçre’deki buz nehirlerinin bir zamanlar çok daha yaygın olduğunu ve düzensiz hareketli parçaların ana yapıdan koparak çevreye yayıldığını öne sürmüşlerdi. Agassiz 1836-1837 yıllarında Aar buzulu üzerinde bir kulübe yaparak yaz tatillerini burada geçirdi ve çalışma arkadaşlarıyla birlikte buzulun yapısını ve hareketlerini inceledi.
Sonuçta buzulların hareketli olduklarına inanmıştı, buzulların çevresindeki kaya parçalarının bu hareketten ileri geldiğini varsaymıştı. 1839 yılında bir buzul üzerinde yaptığı deneylerle varsayımlarını kanıtlama olanağı buldu. Bir kez buzulların hareketli olduğu kanıtlandıktan sonra, geçmişte bu buzulların daha geniş alanlara yayılmış olduğunu varsaymak da olanaklıydı. Agassiz, artık üzerinde buzul katmanı bulunmayan çizikli, oluklu ve parlak yüzeyli kayaların yer aldığı bölgelerin de bir zamanlar buzullarla kaplı olduğunu ileri sürdü. 1840’ta yayımladığı, en önemli çalışmalarından biri sayılan Etudes sur les glaciers (“Buzullar Üstüne İncelemeler”) adlı yapıtında bu varsayımlara yer vererek, çok önceleri, Kuzey Avrupa’nın büyük bir bölümünün buzullarla kaplı olduğu bir “Buzul Çağı” yaşanmış olduğunu ortaya attı. Bu önemli çalışma, yavaş fakat yaygın çevresel değişimlerin nasıl gerçekleştiğini açıklar. Agassiz’nin sonradan Kuzey Amerika’da sürdürdüğü bu tür araştırmalar, bu kıtanın da Avrupa’dakine benzer bir buzul çağı yaşamış olduğunu gösterir.
Agassiz aynı zamanda iyi bir öğretmen, çok etkili bir konuşmacıydı. 1846’da tanınmış Ingiliz jeologu Charles Lyell’in daveti üzerine bir dizi konferans vermek üzere Boston’a gitti. Boston’daki Lowell Enstitüsü’nde başlattığı eğitici nitelikli seminerlerini sonradan ABD’nin birçok kentinde verdiği konferanslarla sürdürdü. Agassiz bu konudaki başarısını bilgisi kadar etkileyici fiziğine, kürsüdeki inandırıcı ve egemen tavrına, geniş izleyici kitlesiyle iyi diyalog kurabilmesine borçluydu. Konferansları ve dergilerdeki bilimsel yazılarıyla, 19. yy’da bilimi halka götüren en tanınmış bilim adamlarından biri olmuştur. 1868’de ikinci karısı eğitimci ve yazar Elizabeth Cabot Cary ile birlikte yazdığı A Journey in Brazil (“Brezilya’da Bir Gezi”), doğabilimi konularını herkesin ilgiyle izleyebileceği düzeyde işleyen çok başarılı bir örnektir.
Agassiz’nin çabalarıyla gerçekleşen doğabilim kuruluşları da, onun yapıtları ve konferansları kadar önemlidir. Harvard’daki Karşılaştırmalı Zooloji Mü-zesi’nden sonra kurduğu deniz araştırmalarına yönelik yaz okulu her ne kadar onun ölümünden sonra sürekliliğini koruyamadıysa da, sonraki girişimler için iyi bir örnek olmuştur.
Agassiz’nin hayvan sınıflandırması ve fosiller üzerindeki çalışmalarının etkisi iki yönden önemlidir. Bir yandan fosil çalışmalarına ilgi duyulmasını sağlamış, öte yandan zooloji biliminin içinde bulunduğu kargaşaya bir düzen getirerek canlıların evrimsel ilişkilerinin kurulmasına yardımcı olmuş veDanvin’ .«in evrim teorisindeki doğal ayıklanma olgusunu destekleyici gücü sağlamıştır. Bununla birlikte, Agassiz bu kuramı hiçbir zaman kabullenmemiş ve zamanında ABD’deki evrimciliğe karşı bir bilim adamı olarak tanınmıştır.
• YAPITLAR (başlıca): Selecta Genera et Species Piscium, 1829, (“Seçilmiş Balık Cinsleri ve Türleri”); History of the Fresh Water Fishes of Central Europe, 1839-1842; (“Orta Avrupa’daki Tatlısu BalıklarınmTarihi”);Recherches sur les poissons Fossiles, 5 cilt, 1833-1844, (“Fosil Balıklar Üstüne Araştırmalar”); Etudes sur les glaciers 1840, (“Buzullar Üstüne İncelemeler”); Etudes critiques sur les mollusques fossiles, 1841-1842, (“Fosil Yumuşakçalar Üstüne Eleştirili İncelemeler”); Contributions to the Natural History of tbe United States, 1857-1862,(“Birleşik Devletler’ın Doğa Tarihine Katkılar ”); Essay on Classification, 1859, (“Sınıflandırma Üstüne İnceleme”); A Journey in Brazil, (E.C. Cary-Agassiz ile) 1868, (“Brezilya’da Bir Gezi”).
• KAYNAKLAR: L. Cooper, Louis Agassiz as a Teacher, 1917; E. Lurie, Louis Agassiz: A Life in Science, 1960; J. Mariou, Life, Letters And Works of Louis Agassiz, 1896; J.D. Teller, Louis Agassiz, Scientist and Teacher.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi