ADLER, Max (1873-1937)
Avusturyalı düşünür ve siyaset adamı. Avusturya Marxizmi’nin kurucularından ve Avusturya Sosyal Demokrat Partisi’nin sol kanat temsilcilerindendir.
15 Ocak 1873’te Viyana’da doğdu. 1896’da hukuk öğrenimini bitirdi. 1904-1922 arasındaMarx-Studien dergisinin editörlüğünü yaptı. Aynı dönemde Der Kampf dergisinde makaleler yazdı. 1907’de Kari Renner ile birlikte Viyana Sosyoloji Topluluğu’nu kurdu. 1920-1923 arasında Avusturya Sosyal Demokrat Partisi’nin milletvekili olarak parlamentoda bulundu. 1934’te Viyana Üniversitesi’nde sosyoloji dersleri vermeye başladı. 28 Haziran 1937’de Viyana’da öldü.
Adler, “Avusturya Marxizmi” olarak bilinen ve 1904’ten sonra Kari Renner, Rudolf Hilferding ve Otto Bauer tarafından kurulan okulun felsefi kuramcısıdır. Sosyalist düşünce tarihinde, tarihsel maddeciliğin “revizyonu” denemelerinin yoğunlaştığı ve felsefeye yeni bir ilginin doğmaya başladığı bir dönemde Adler, Mandzm’in ekonomik determinizm temeline dayanan yorumlarına karşı çıkmış, tarihsel maddeciliği Yeni-Kantçı felsefeyle bağdaştırmaya çalışmıştır. Marx’m öğretisini, yaşadığı dönemin sosyal, ekonomik ve siyasal koşullarına uyarlamak isterken ve Marxizm’in değişmeye açık bir sentez olduğunu ileri sürerken, bireylerin düşünsel etkinliğini ön plana çıkaran görüşlerin savunuculuğunu yapmıştır.
İnsan zihninin toplumsal koşullarca belirlenmesi
Adler, Kausalitaet und Teleologie im Streite um die Wissenschaft (“Bilim Tartışmasında Nedensellik ve Teleoloji”) adlı ilk kitabını 1904’te yayımladı. Kant’m “sentetik a priori” adını verdiği, insan zihnine ilişkin mutlak sınırları toplumsal düzeyde ele alan Adler, insan zihninin toplumsal koşullar tarafından belirlendiğini ileri sürmüş ve bunun yol açtığı sınırlara “sosyal a priori” adım vermiştir. Adler’e göre, insan zihni toplum tarafından sunulan verileri seçerken özgür olmakla birlikte, çevre ve koşullar insanın bilgi ve eyleme ilişkin tercihlerini sınırlandırmaktadır. Bu bağlamda, insan zihninin kendi dışındaki “tarafsız” bir veriler bütününü dolaysız bir nesnellik içinde edinmesi mümkün değildir. İnsan zihni edilgen bir algılayıcı olmakla kalmaz, yöneldiği dışsal gerçeği biçimlendirir de. Bu görüşlerden yola çıkan Adler, Lenin ve Kautsky’nin tarihsel maddecilik anlayışını eleştirmiş, bu yaklaşımın bireyi ekonomik güçlerin basit bir aracı durumuna indirgediğini ileri sürmüştür. Adler’e göre, Marx insan duygu ve düşüncelerini maddenin dolaysız bir yansıması olarak ele almamış, zihnin maddeden görece bağımsız işleyişini de vurgulamıştır. Marx, insanı fiziksel ve fizyolojik süreçler tarafından belirlenen bir makine olarak tanımlayan kaba maddeci yaklaşımlara karşı çıkmış ve sorunu zihin ile madde, birey ile toplum arasındaki diyalektik bir ilişki olarak ele almıştır. Adler’e göre, toplum, maddi güçlerin bütünlüğü iledüşünsel-ruhsal çabaların birliğinden oluşmaktadır. İnsan pratiği aynı zamanda felsefi ideallerin gerçekleştirilmesine de hizmet etmektedir. Bu bağlamda, bilim ile ahlak, toplumsal yasaların belirleyiciliği ile amaçlanan idealler, tarihsel maddecilik ile felsefe arasında aşılmaz uçurumlar yoktur.
Adler, Marx’m gençlik döneminde yazmış olduğu Zur Kritik der Hegel’schen Rechtsphilosophie (“Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi”) adlı kitabında “Hümanist Marxizm” olarak adlandırılabilecek bir anlayışı doğrulayan kanıtlar olduğunu ileri sürmüştür. Lukacs’ın Marx’m gençlik dönemindeki yazılarını Hegelci bir yaklaşımla yorumlaması gibi, Adler de Marx’ın bu dönemindeki yazılarını Kantçı bir bakış açısıyla yeniden değerlendirmiştir. Kişiliğin yaratıcı bütünselliğini insanın en yüce amacı olarak nitelendiren Yeni-Kantçı felsefeden yola çıkan Adler, daha zengin bir bireyselliğe ulaşmış sosyalist insanın oluşturulması gerektiğini savunmuştur.
Bir siyaset adamı olarak Adler, 1888’de Victor Adler tarafından kurulan ve içinde farklı siyasal eğilimleri barındıran Avusturya Sosyal Demokrat Partisi’nin sol kanadında yer almıştır. Mücadelesini esas olarak genel oy hakkının elde edilmesi ve parlamenter yoldan iktidara gelinmesi çizgisinde sürdüren Avusturya Sosyal Demokrat Partisi içinde proletarya diktatörlüğünü ve işçi konseylerini savunmuştur. Bununla birlikte, Adler’in Avusturya Sosyal Demokrat Hareketi içindeki düşünsel etkinliği, esas olarak siyasal mücadele düzeyinde değil, felsefi düzeyde olmuştur.
• YAPITLAR: Kausalitaet und Teleologie im Streite um die Wissenschaft, 1904, (“Bilim Tartışmasında Nedensellik ve Teleoloji”); Marx als Denker, 1908, (“Bir Düşünür Olarak Marx”); Das Soziologische in Kant’s Erkenntnis-kritik, 1925,(“Kant’mBilgi Eleştirisinde Sosyolojik Öğeler”); Das Raetsel der Gesellschaft, 1935, (“Toplumun Gizemi”).
• KAYNAKLAR: W.M.Johnston, The Austrian Mind, 1972; G. Lichtheim, Marxism, An Historıcal and Critical Study, 1961; D. McLellan, Marxism After Marx, 1979.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi