GREIMAS, Algirdas Julien (1917 – 27 Şubat 1992, Paris, Fransa)
Litvanya asıllı Fransız göstergebilimci. Göstergebilimin önde gelen kuramcılarındandır.
Litvanya’da doğdu. Ortaöğrenimini burada tamamladı. 1939’da Fransa’da Grenoble Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ni bitirdi. 1949’da da Sorbonne Üniversitesi’nden devlet doktorası aldı. 1949-1958 arasında İskenderiye Üniversitesi’nde çalıştı. 1958-1962 arasında Ankara ve İstanbul Üniversitelerinde dilbilim ve anlambilim (semantik) dersleri verdi. Ankara Üniversitesi’nde, bir zamanlar ünlü mantıkçı
H.Reichenbach’ın asistanlığını yapmış olan Nusret Hızır’la yakın dostluk kurdu. Bu arada özellikle Danimarkalı dilbilimciler Brandal ve Hjelmslev’in izinden yürüyerek yapısal bir anlambilim yöntemi geliştirmeye çalıştı. 1962’de Fransa’ya döndü. Önce Poitiers Üniversitesi, ardından da Paris’teki H.Poincare Enstitüsü’nde dilbilim ve yapısal anlambilim dersleri verdi, toplu çalışmalar düzenledi. 1965’te Ecole Pratique des Hautes Etudes en Sciences Socia-les’de dilbilim/anlambilim konularına yönelik araştırmalar yapan bir bölümün başına getirildi. Bu tarihten sonra çeşitli alanlardaki araştırmacıları bir araya getiren toplu çalışmalara ağırlık verdi.
Göstergebilim kuramına yöneliş
Greimas, dilin organik ya da doğal bir nesne olmaktan çok oluşturulmuş bir nesne, biçimsel, anlamsal, toplumsal nitelikleriyle bağdaşık bir yapıya sahip bir bütün olduğunu düşünmüştür. Yapısal bir anlambilim yöntemi oluşturmaya yönelik ilk önemli çalışması Semantique structurale: recherche de metho-de’da (“Yapısal Anlambilim: Yöntem Araştırması”)
V.Propp’un masal çözümlemelerinde uyguladığı yöntemden, Levi-Strauss’un antropoloji alanındaki çalışmalarından özellikle mit (söylen) çözümlemelerinden yararlanmıştır. Ayrıca dilbilim, toplumbilim, antro7 poloji, halkbilim, simgesel mantık gibi çeşitli bilim dallarında uygulanan yöntemleri bağdaştırarak, anlambilim ile temellendirilmiş bir göstergebilim kuramı oluşturmayı başarmıştır.
1970’te çıkan Du sens, essais semiotiqies (“Anlam Üstüne, Göstergebilim Denemeleri”) adlı kitabı sözcükbilimden (leksikoloji) yola çıkıp, anlambilime dayanan üretici, sözdizimsel (sentaktik) ve genel bir anlamlama kuramına varan araştırmalarının doruk noktası kabul edilir. Bu yapıtta, yalnızca anlamsal öğelerin niteliğiyle ilgilenmemiş, bunların birbirleriyle nasıl eklemlenerek (mode d’articulation) bir söylem (discours) ürettiklerini de araştırmıştır. Özellikle anlatının (narration) yapısını incelemeye yönelik yanıyla bu çalışma, Greimas’ın göstergebilim kuramının edebiyat ağırlıklı olduğunu gösterir.
Greimas, Maupassant, la semiotique du texte: exercıces pratiqu.es (“Maupassant, Metninin Gösterge-bilimi: Uygulama Çalışmaları”) adlı yapıtında Maupassant’ın “Deux Amis” (“İki Dost”) adlı kısa öyküsünü, edebi göstergebilimin en iyi uygulamalarından biri sayılacak bir biçimde incelerken, Semiotiaue, et sciences sociales’de de (“Göstergebilim ve Toplumbilimler”) toplumbilimlerdeki söylemleri göstergebilimsel açıdan çözümleye çalışmıştır. 1979’da Semiotique, dictı-onnaıre raisonne de la theorie du langage’ı (“Göstergebilim, Dilyetisi Kuramının Açıklamalı Sözlüğü”) yayımlamıştır. Bu yapıt, Greimas ve çevresindeki araştırmacılar topluluğunun ortak çalışmasının ilk önemli adımıdır.
Greimasçı göstergebilim
Greimas için göstergebilimin temel sorunu “insan için dünyanın ve insanın anlamı sorunu”dur. İnsanın evreni hem dilsel, hem de dil dışı gösterge sistemleriyle (dizge) dolu olduğundan her alanı kucaklayabilmek olanaksızdır. Bu yüzden Greimasçı göstergebilim, kendine hareket noktaları olarak yapısal dilbilim (örneğin L.Hjelmslev, R.Jakobson), halkbilim (örneğin V.Propp) ve söylenbilim (örneğin
C.Levi-Strauss) incelemelerini seçmiştir. Bövlece Greimas’m geliştirmeye çalıştığı göstergebilim, “hem anlamlamanm oluşum ve kavranma koşullan üzerinde genel bir düşünce, hem de anlamlı nesnelerin somut çözümlemelerinde uygulanacak bir yöntemler bütünü” olarak bağımsız bir bilim dalı olmaya yönelmiştir. Bu tanımlama çerçevesinde Greimasçı göstergebi-iim, doğal dillerin anlamsal yapısını inceleyen dilbilimsel anlam’bilimden ayrılır.
Anlatı çözümlemeleri
Greimas, R.Jakobson’un “ikili karşıtlıklar” (binary opposition) ilkesinden yola çıkar. Bu ilkeye göre, dil birimleri arasındaki bağıntılar, özellikle de çeşitli dillerdeki sesbirimlerinin içerdiği ayırıcı nitelikler, iki öğeli karşıtlıklara indirgenebilir. Greimas’a göre de temel anlam, anlambirimler (moneme) arasındaki karşıtlıklar yoluyla oluşur. Bir anlambirim, anlambirimcik demeti (seneme) olarak da düşünülebilir. Böylece bir yapıtın örtük anlamının açıklanabilmesi için, karmaşık durumdaki anlambirimcikierin -sistematik bir yol izlenerek’, sınıflama ve soyutlama işlemleriyle- temel anlambirimlere bağlanması gerekir.
Greimas temel anlambırimi, her zaman karşıtı ve olumsuzu ile varolan ilişkisi içinde gördüğünden, ortaya bir “anlam dörtgeni” çıkar. Sözgelimi “ışık” kavramı, “aydınlık” ve “karanlık” gibi iki karşıt kavramı içerdiği gibi, aynı zamanda bu iki karşıt kavramın karşıtı olan olumsuzlan da birlikte getirir:
greimasc.png 50 75″ align=”left” />
Dört kavram birlikte düşünüldüğünde ortaya çıkan yapıda, bu kavramlar arasındaki ilişkilerden oluşan bir eşyapıcılık da söz konusudur. Başka bir deyişle x ile y arasındaki ilişki neyse, xj ile yt arasındaki ilişki de odur.
Greimas’a göre bu yapıdaki ikili karşıtlıklar, aslında anlatının yüzeysel yapısını belirleyecek bir “eyleyen modeli” (modele actantiel)oluşturur.Eyleyen (actant), içinde bulunduğu durum ve çevresindekilerie ilişkileri açısından ayırıcı nitelik taşıyan bir kişi (aktör) olabilir, ya da birden fazla karakterin işlevini taşıyabilir. Eyleyenlerin tanımlanıp üretilmesini, anlatının “derin yapısı” (structure profonde) gerçekleştirir.
Greimas, Propp’un ünlü yapıtı Morphology of the Folktale’deki (“Masalların Biçimbilimi”) eylem
ortamı bağlamı içinde belirlediği yedi eyleyeni, ikili karşıtlıklardan oluşan üç eyleyen kategorisine indirgemiştir. a) Özne/nesne (sujet/objet), b) Gönderen/ gönderilen (destinateur/destinataire), c) Yardımeden/ karşıçıkan (adjuvant/opposant), Bu kategoriler herhangi bir anlatının bütün eyleyenlerini üretebilecek niteliktedir. Özellikle ilk iki kategori birer belkemiği sayılabilir. Örneğin sıradan bir aşk öyküsünde, hemen bu iki kategoriyi bulmak olasıdır.
greimasci1.png 73 44″ align=”left” />
Kişilik araştırmaları
Greimas özellikle kiplikler (modaiite) konusundaki araştırmalara eğilmiştir. Kiplik, genel olarak, konuşucu ile’dinleyici arasındaki bildirişimin türüne göre tümcenin içerdiği yapının özelliği olarak tanımlanabilir. Ancak anlambilimsel yönden kiplik, başka bir anlambirimi belirleyen, dilbilgisel anlambirimdir. Greimas’m göstergebilim kuramı, başta üç temel eksen olarak “istemek”, “yapabilmek” ve “bilmek” kiplerini almış ve buna göre altı eyleyen saptamıştır: Özne/nesne, yardımeden/karşıçıkan, gönderen/gönderilen. Bu akı öğeli eyleyenler sistemi, sözdizimden örnek alınarak ortaya atılmıştır. Yani burada özne, sözdizimsel bir anlatı birimidir ve onun amaçladığı bir anlatı izlencesi (programme narratif) söz konusudur. Yardımeden/karşıçıkan eyleyenleri, anlatı izlencesinin gerçekleşmesine ya katkıda bulunur ya da engeller. Greimas kiplikler konusundaki araştırmaları sonucunda eyleyenler sistemini dörde indirgemiş — özne/nesnel, gönderen/gönderilen — ve yardımeden/ karşıçıkan eyleyenlerini öznenin “yapabilmek” kipine bağlamıştır.
• YAPITLAR (başlıca): Semantique structurale: recherche de methode, 1966, (“Yapısal Anlambilim: Yöntem Araştırması”); üictionnaıre de l’ancien français, 1968, (“Eski Fransızca gözlüğü”); Du sens, essais semiotiques, 1970, (“Anlam Üstüne, Göstergebilim Denemeleri”); Maupassant, la semiotique du texte: exercices pratıques, 1976, (“Maupassant, Metnin Göstergebilimi: Uygulama Çalışmaları”); Semıotıque et sciences sociales, 1976, (“Göstergebilim ve Toplumbilimler”); Semiotüjue dictionnaire raisonne de la theorie du langage (J.Courtes ile), 1979, (“Göstergebilim, Dilyetisi11 Kuramının Açıklamalı Sözlüğü”); Introduction i Vanalyse du discours en sciences sociales, 1979, (“Toplumbilimlerdeki Söylem Çözümlemesine Giriş”); Du sens II, 1983, (“Anlam Üstüne II”).
• KAYNAKLAR: D. Aksan, Anlambilimi veTürkAnlambi-limi, 1971, J.Culler, Structuralist Poetics, 1975, (çev. B.Vardar); T.Hawkes, Structuralısm and Semiotics, 1978; M.Rifat Güzelşen. Genel Göstergebilim Sorunları, 1982; M.Rifat Güzelşen, Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları, 1983; Fjameson, The Prison-House of Language, 1972; T.Yücel, Yapısalctlık, 1983.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi