BABA İSHAK ( ? -1240)
Horasanlı Türk derviş. Anadolu’da Babaîlik akımının yayılmasını sağlamıştır.
Kefersud’da doğdu, Amasya’da öldü. Horasan’ dan gelip Halep dolaylarında, Kefersud’da yerleşmiş bir Türk ailesindendir. Yaşamıyla ilgili bilgiler öncülük ettiği bir ayaklanma nedeniyle yazılan kaynaklardan edinilmiştir. Gençlik dönemiyle ilgili bilgi yoktur. Selçuklu İmparatorluğu’nun bunalımlı bir döneminde Amasya’ya gelip yerleşen Baba İshak, burada ilişki kurduğu Baba İlyas’ın düşüncelerini benimsemiş, Babaîlik akımını kırsal kesimlerde yaşayan halk toplulukları arasında yaymaya başlamıştır. İmparatorluğun Moğol saldırıları nedeniyle epeyce sarsıldığı bu dönemde II. Gıyaseddin Keykubad, Baba İlyas ile dervişi Baba İshak’ın yönettikleri ve bir ayaklanma niteliğine bürünen olayı bastırmak amacıyla ordu düzenlemiş, ancak başarı sağlayamamıştır. Bunun üzerine Konya’dan ayrılarak Kubadâbâ Kasrı’na çekilmek zorunda kalmıştır. Bir süre sonra olaya elkoyan Mubarizüddin Armağan Şah ise Amasya-Sivas-Tokat dolaylarında Baba İshak’ın birliklerini kuşatmış, tutsak aldığı Baba İshak’ı öldürtmüştür.
Baba İshak, yeni bir düşünce ortaya atmamış; etkisinde kaldığı Baba İlyas’ın görüşlerini benimseyerek yaymaya, onlara bir kurum (tarikat) niteliği kazandırmaya çalışmıştır. Baba İlyas’ın ileri sürdüğü düşüncelerin bir uygulayıcısı durumunda olan Baba İshak, sonraları Babaîlik adıyla kaynaklara geçen bir inanç kurumunun ikinci kurucusu sayılmıştır. Baba İshak’m yaymaya çalıştığı düşüncelerin kaynağını bir yandan eski bir Asya dini olan Şamanlık, bir yandan Yeni-Platonculuk ve eski Anadolu-Yunan felsefesinden beslenen, İslam dininin önerdiği inanç ilkeleriyle biçimlenen sonraları Alevîlik diye adlandırılan akım oluşturmuştur. İnsan sevgisine dayanan, emekle geçinmeyi, yeryüzünün bütün insanların yaşamaları için ortak bir yurt olduğunu savunan, kadm-erkek eşitliğini ilke edinen Babaîlik, daha çok kırsal kesimlerde, yoksul topluluklar arasında yayılmış, bir süre sonra Selçuklu yönetimine karşı bir ayaklanma niteliği kazanmıştır. Başlangıçta bir inanç kurumu olarak ortaya çıkan Bahaîlik’in, sonraları, bir “halk ayaklanması”na dönüşmesinde başlıca etken, aşırı bir tüketici durumunda olan büyük illere karşı, tek üretici olan kırsal kesim insanlarının eşit haklar isteyen tutumudur.
Baba İshak, bir yandan ayaklanmaları körüklemiş, bir yandan da, sonradan Bektaşîlik adıyla ortaya çıkacak olan kurumun ve o kurumun düşünce ve inanç ortamını yaratan Hacı Bektaş Veli’nin öncüsü olmuştur. Tarih kaynakları Baba İlyas-Baba İshak İkilisinin öncülük ettiği bu olayı, ondan esinlenen kuruluşları batinî diye nitelemektedir. Bu kaynaklara göre, Bahaîlik’in özü İslam dinine, özellikle Şeriat düzenine aykırıdır. Bu nedenle de sapkındır, ortadan kaldırılması gerekir. Öte yandan, batmî diye nitelenen bu kuruluşun öncüleri olan Baba İlyas ve Baba İshak’a göre, Ali’ye bırakılması gereken “İmamlık”ın onun elinden alınmasıyla İslam dinini savunur görünenler ve onları tutanlar suç işlemişlerdir.
Baba İshak da Baba İlyas gibi ruhun gövdeden gövdeye geçtiğine, peygamberin ruhunun Ali’de ortaya çıktığına, bu ruhun tanrısal bir nitelik taşıdığına inanmıştır. Çevresinde toplananlara, kendisinin, insanları uyarmak, aydınlatmak, doğru yola götürmek, bozulan evren düzenini sağlamak için “görevlendirildiğini”, bu görevi kendisine Tanrı’nın verdiğini aşılamıştır. Ona göre Tanrı, gerçek bir varlık olarak önce peygamberde, sonra Ali’de, daha sonra da kendisinde “görünüş alanı”na çıkmıştır. Bu nedenle kendi varlığı, taşıdığı tanrısal ruhtan ötürü kutsal bir nitelik taşır; bütün doğru yolu arayan insanların ona uymaları, onun buyruklarını yerine getirmeleri gerekir. Tanrının görevlendirdiği kimseler, görünüşte öteki insanlara benzerlerse de, taşıdıkları ruh bakımından, daha üstün yetenekli, daha yüksek aşamada bulunan, Tanrı’ya yakın kişilerdir.
Baba İshak’ın etkisi ölümünden sonra hızla gelişmiş, daha geniş bir alana yayılmıştır. Özellikle kırsal kesimde, Tokat, Amasya, Sivas dolaylarında, daha sonra Batı Anadolu’da Bektaşîlik’in tutunduğu yörelerde, 14., 15. ve 16. yy’larda Balkanlar’da, Müslümanlar’ın bulundukları bölgelerde, Baba İshak ülküsü bir inanç niteliğine bürünerek kurumlaşmıştır. Rumeli Bektaşîleri için Baba İshak yalnız bir inanç kurucusu değil, toplumda düzen sağlayıcı bir kimse olarak saygı görür. Bir söylentiye göre, Anadolu’nun orta ve kuzeybatı bölgelerinde yaşayan Çepniler, başlangıçta Baba İshak ayaklanmalarına katılmış, sonraları onun görüşlerini yaymaya çalışmışlardır. Bektaşî-Kızılbaş ozanlar, Baba İlyas-Baba İshak adına birçok koşuk düzenlemiş, onları tarikat yazınının ana konularından biri durumuna getirmişlerdir.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi