HACCAC b.YUSUF (661-714)
Emevi devlet adamı. Halife Abdülmelik ve Velid zamanlarında Irak valiliği yapmıştır.
Taif’te (bugün Suudi Arabistan’da) doğdu, Haziran 714’te Vâsıt’ta (bugün Irak’ta) öldü. Taif’li Beni Sakif kabilesindendi. Gençlik yıllarında Taif’teki bir okulda öğretmenlik yaptı. Halife Abdülmelik zamanında (685-705) buradaki görevini bırakarak Şam’a gitti. Kentte düzeni sağlamakla yükümlü polis birliğinde görev aldı. Irak’a gönderilmek istenen ordu birlikleri arasında çıkan düzensizlikleri bastırdı ve Halife Abdülmelik’in dikkatini çekti. Bu sıralarda Abdullah b.Zübeyr, Mekke’de kendisini halife olarak ilan etmişti. Abdülmelik, önemli hizmetleri görülen Haccac’ı, imparatorluğun birçok yerinde halife olarak kabul edilen Abdullah b.Zübeyr üzerine gönderdi.
Kûfe’den yola çıkan Haccac, Ocak 692’de Taif’e ulaştı. Kenti direnmeyle karşılaşmadan ele geçirdi. Abdullah b.Zübeyr’e eğer halifelik iddiasından vazgeçerse, affedileceğini bildirdi. Abdullah b.Zübeyr bu öneriyi reddedince Mekke üzerine yürüdü. Arafat ovasındaki çarpışmaları Haccac’ın ordusu kazandı. Halifeden şehri kuşatmak için izin ve yardım istedi. Halife Abdülmelik bu izni, Müslümanlar’ın kutsal kenti olan Mekke’ye bir zarar gelmemesi koşulu ile vermişti. Haccac, Medine’den de yardım alarak Mekke’yi kuşattı. Yakın tepelere mancınıklar yerleştiren Haccac, kuşatmanın uzaması üzerine kenti mancınıklarla dövdürdü. Açlık çeken Mekkeliler, kitleler halinde Emevi ordusuna geçmeye başladılar. Ekim 692’de kente giren askerler, Abdullah b.Zübeyr’i öldürdü. Onun ölümüyle İslam ülkelerinin birliği yeniden sağlandı.
Irak valiliğine atanması
Haccac, Mekke’nin ele geçirilmesinden sonra bir yıl kadar Hicaz ve Yemen valiliği yaptı. Zarar görmüş olan Kabe’yi onardı. Halifenin kardeşi ve Küfe Valisi Beşir b.Mervan’ın ölümü ve Hariciler’in Ezarika kolunun ayaklanması üzerine, 694 başlarında Irak valisi yapıldı. Küçük bir atlı birlikle Mekke’den ayrılarak Kûfe’ye gitti. Komutan el-Muhalleb’in İran’daki Hariciler’i sindirmesine yardım etmek amacıyla Basralı birliklerle İran’a girdi. Ücretlerinin artırılmasını isteyen askerler, yarı yoldan dönünce Haccac geri çekilmek zorunda kaldı.
695-697 arasında, halifenin seçimle belirlenmesini isteyen Hariciler, Irak’ın her yanında ayaklandılar. Hariciler’in çoğu Beni Şeyban kabilesindendiler. Önderleri Şebib b.Yezid, Emeviler’e karşı başarılı savaşlar vermişti. Haccac, 697’de Şebib’i yendi. el-Muhalleb de İran’daki Hariciler’i sindirmeyi başardı. Haccac, 20 yıl süren bu ayaklanmayı bastıran el- Muhalleb’i Horasan ve Sicistan valisi yaptı.
Sicistan’da baş gösteren karışıklıklar üzerine Haccac, Abdurrahman b.Aş’as komutasında bir ordu oluşturdu. Basra ve Küfe eyaletlerine bu ordunun donanımı için ağır vergiler koydu. 699’da ayaklanmayı bastıran Aş’as durumun yatışması için beklerken, Haccac savaşa devam edilmesini emretti. Müslümanlık’tan önceki Arap hükümdarlarının soyundan gelen Aş’as ve Iraklı askerlerden oluşan ordusu Haccac’a karşı ayaklandılar. Suriye’nin Irak üzerindeki egemenliğini kabul etmek istemeyen Aş’as, ordusu ile Irak üzerine yürüdü. Halifenin gönderdiği Suriyeli birlikleri Tostar’da yendi. Ocak 701 ’de de Basra’ya girdi. Haccac’ın yönetiminden hoşnut olmayan halk silahlanarak kendisine katıldı. Haccac, kendisine bağlı Sakif ve Kureyş kabilesinden askerlerle, kentin varoşlarına çekildi. Suriye’den gelen bir Emevi ordusu, Mart 701’de Aş’as’ı kentten çıkarttı. Haccac, kente girdi ve 11.000 kişiyi öldürterek öc aldı. Ayaklanmayı sürdüren Basralılar Küfe ve Basra arasında bulunan Aş’as’a katıldılar. Bunun üzerine Abdülmelik, iki oğlunun komuta ettiği bir ordu gönderdi ve ayaklanmacılarla anlaşmak istedi. Buna göre Aş’as affedilecek, Suriye ve İraklılar arasındaki eşitsizlikler ortadan kaldırılacaktı. Aş’as bu koşullan kabule yanaştıysa da ayaklanan İraklılar direndiler. Maskin’de halife ordusuna yenilen Aş’as, Basra’ya çekildi. Burada, yeni gönüllüler topladı. Haccac, onu izleyerek Iran sınırında bir kez daha yendi. Ayaklanmanın önderi Aş’as, önce Kirman’a sonra da Kabil’in Türk yöneticisine sığındı. 704’te ölen Aş’as’m başı Haccac’a gönderildi. Doğuya kaçışı sırasında kendisini izleyen 60.000 ayaklanmacı affedilmeyi reddettiler. el-Muhalleb’in oğlu Yezid onları 702’de Merv’de yenmeyi başardı. Iraklı Araplar’ın, Errievi yönetimine karşı ayaklanmaları böylece bastırılmış oldu.
Vâsıt’ın kurulması ve Orta Asya’daki fetihler
Haccac, 702’de, Kûfe’den Basra’ya ve Medayin’ den Ahvaz’a giden yollann kesiştiği noktada, askeri bir üs olan Vâsıt’ı kurdu. Suriyeli birlikleriyle buraya çekilen Haccac, Vâsıt’ı kısa bir süre içinde imparatorluğun askeri merkezi durumuna getirdi. Haccac’ın Horasan dışındaki doğu bölgeleri üzerindeki yönetimi mutlak bir biçime dönüşüyordu. Horasan Valisi Yezid b.Muhalleb’in yetersiz olduğunu ileri sürerek, görevden alınmasını sağladı.
Halife Abdülmelik’in 705’te ölümü üzerine başa geçen oğlu Velid, Haccac’ı daha geniş yetkilerle donatarak görevinde bıraktı. Velid amcasının oğlu Ömer b.Abdülaziz’i Mekke ve Medine valisi olarak Hicaz’a gönderdi. Haccac’m yönetiminden kaçanlar, Ömer’e sığınmaya başladılar. Ömer, Halife Velid’i Haccac’ın zalimliği konusunda uyardı. Haccac’da, Ömer’i kutsal kentlere sığınan ayaklanmacılan korumakla suçladı. Velid, Ömer’i görevden alarak Mekke ve Medine’ye ayrı valiler atadı. Haccac kendisine geri verilen Küfe ve Basra’da büyük bir kıyıma girişti.
Haccac’ın görevlendirdiği komutanlardan,Kutey-be b. Müslim 705-715 arasında Maveraünnehir’ı, Muhammed b.el-Kasım es-Sakafi de 708-715 arasında Kuzey Hindistan’ı fethettiler.
Emevi Halifeliği’nin doğu bölümü 20 yıl boyunca Haccac tarafından yönetilmiştir. Ayaklanmaların ve sorunların yoğun olduğu bir dönemde valilik yapan Haccac, sert ve şiddetli davranarak bunları bastırmış, Emevi egemenliğini zorla yaymaya çalışmıştır. Haccac, İslam kaynaklarının belirttiğine göre valiliği sırasında 120.000 kişiyi öldürtmüştür. Bunun yanı sıra toprak vergisinin düşmesi üzerine kentlere göçü yasaklamış, önceden gelmiş olanları da geri göndermiştir. Bataklıkları kurutmuş, tarıma açılmamış toprakları ikta olarak dağıtmıştır.
• KAYNAKLAR: J.Glubb, The Course of the Empire. The Arabs and Their Successors, 1965; R.K.Hitti, Islâm Tarihi, II. 1980; W.Muır, The Caliphate. Its Rise, Decline and Fail, 1924; R.Mantran, İslâmm Yayılış Tarihi> 1981; B.Üçok, Emeviler-Abbasiler, 1979.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi.