GUTENBERG, Johannes (1400-1468)
Alman, mucit. Tipografi adı verilen basım tekniğini geliştirmiştir.
Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, 1395-1400 arasında Mainz’da doğduğu sanılmaktadır. 3 Şubat 1468’de aynı kentte öldü. Asıl adı Johannes Gensfleisch zur Laden’di. Annesinin aile adı olan Gutenberg’i kullandı. Soylu bir ailenin oğlu olan Gutenberg, Mainz’da kuyumculuk öğrendi. 1430’da zanaatçıların soylu sınıfa karşı ayaklanması, ailesiyle birlikte Strassburg’a (bugün Fransa’da Strasbourg) sürülmesine neden oldu.
1444’e değin kaldığı Strassburg’da ayna yapımı ve kıymetli taşların kesimi üzerine çalıştı. 1436 sonrasında çalışmalarını matbaacılık üzerinde yoğunlaştırdı. Büyük bir gizlilik içinde yürüttüğü matbaacılık çalışmalarım, 1438’den sonra üç ortakla birlikte sürdürdü.
Gutenberg’in matbaacılık üzerinde çalışmaya başladığı dönemde, Avrupa’da xylografi adı verilen basım tekniği yaygın olarak kullanılmaktaydı, ll.yy’da Çin’de bulunmuş olan xylografi, üzerine desenler veya harfler oyulmuş tahta levhalardan oluşmaktaydı. 14.yy’da Avrupa’ya aktarılan bu teknikle, kutsal resimler ve oyun kâğıtları basıldı. Tahta yerine madeni levhaların kullanılması ve hurufatın (ayrı basım harfleri) bulunmasıyla bu teknik daha da yetkinleşti. Coster tarafından geliştirildiği sanılan hurufat, tipografi basım tekniğinin başlangıcını oluşturdu. Aynı harflerin birleşimiyle sayfalar oluşturulmakta, basımdan sonra sayfanın harfleri dağıtılıp aynı harfler başka sayfaların yapımında kullanılabilmekteydi. Belirli harfleri yan yana getirerek çok sayıda basım yapma tekniği olan tipografinin bütünü ise Gutenberg tarafından geliştirildi. Ana kalıpların (matris) yapımı, dökümevlerinin kurulması, metinlerin dizilmesi ve elle basım, bu tekniği oluşturmaktaydı. Gutenberg’in 1450’ye doğru iyice geliştirip, yetkinleştirdiği bu tekniğin başlıca özelliği ise, basım harflerinin tahtadan değil, dökümle yapılmasıydı. Döküm için kurşun, kalay ve antimon karışımı bir alaşım kullanılıyordu.
Gutenberg, 1448’de bir matbaa kurmak için gerekli parayı bulmak üzere Mainz’a gitti. Burada Johann Fust’tan 800 gulden alarak çalışmalarına başladı. İki yıl sonra Gutenberg’in borcunu ödeyememesi üzerine, Fust 800 gulden daha vererek, matbaaya ortak oldu. Gutenberg’in 1448’de bastığı astronomi takviminin, matbaanın ilk ürünü olduğu sanılmaktadır. 1455’te ünlü 42 satırlık Incil’i (“Gutenberg İncili”) tamamladı.Üzerinde6 mürettipin yaklaşık iki yıl çalıştığı İncil’in, sadece 40 nüshası eksik olarak günümüze kadar gelebilmiştir.
Fust, 1455’te Gutenberg’in borcunu ödemediğini ileri sürerek mahkemeye başvurdu. Mahkeme Guten-berg’i suçlu bularak, gereçlerini ve o yıl tamamladığı 42 satırlık İncil’i Fust’a bıraktı. Gutenberg’in matbaasına el koyan Fust, 1452’den beri Gutenberg’in yanında çahşmakta olan damadı Peter Schöffer ile birlikte çalışmaya başladı. 1457’de Fust, Schöffer ile birlikte Gutenberg’in harfleriyle Mainzer Psalterium’ u(“Mainz Mezamiri”) bastı. Daha sonraki yıllarda basılan 36 satırlık İncil ve Catholicon’nun da Gutenberg’in çalışmalarının ürünü olduğu sanılmaktadır.
Yaşamının son yıllarında yarı kör olan Gutenberg, büyük bir yoksulluk içine düştü. 1465’te Başpiskopos ve Mainz Seçici Prensi II Adolf von Nassau, Gutenberg’i sarayına alarak geçimini sağladı. Ölümünden sonra Mainz’da adını taşıyan üniversitede, 1901’de Gutenberg Müzesi kurulmuştur. Müzede Gutenberg’in buluşuna ilişkin bütün belgelerin bulunduğu bir kütüphane oluşturulmuştur.
Gutenberg’in ölümünden sonra icadı tüm Avrupa’ya hızla yayıldı. Matbaanın bulunuşu, Kilise’ye karşı düşünce özgürlüğünün kazanıldığı, Reform’la sonuçlanan bir döneme rastladı. Luther’ın Kilise’ye karşı kazandığı mücadelede, ucuz ve yaygın kitap basımına olanak sağlayan basım tekniklerinin büyük etkisi oldu.
• KAYNAKLAR: P.Butler, The Origin of Printing in Europe, 1940; A.Ruppel, Johannes Gutenberg:Sein Leben und Sein W erk, 1967; K.Schorbach, The Gutenberg Documents, D.C.Mcmurtie, (yay.haz.), 1941; L.E.Tom-linson, Gutenberg and the Invention of Printing, 1938.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi