GUERICKE, Otto von (1602-1686)
Alman fizik bilgini ve mühendis. İlk hava pompasını yaparak boşluğun özelliklerini incelemiş, ünlü “Magdeburg yarımküreleri” deneyiyle hava basıncının etkisini kanıtlamıştır.
20 Kasım 1602’de Magdeburg’da doğdu, 11 Mayıs 1686’da Hamburg’da öldü. 1617’den başlayarak Leipzig, Helmstedt, Jena ve Leiden üniversitelerinde sürdürdüğü hukuk öğrenimiyle siyasal yaşama hazırlanırken, Leiden Universitesi’ndeki matematik, mühendislik ve istihkâm dersleriyle de bilimsel uğraşının ilk temel bilgilerini edindi. Fransa ve İngiltere’yi dolaştıktan sonra Magdeburg’a dönerek 1627’de Belediye Meclisi üyeliğine seçildi. Bir Protestan kenti olan Magdeburg, 1618’den beri süren Otuz Yıl Savaşları’ nın kargaşa ortamında, Protestanlık’ın yayılmasını engellemek amacıyla kurulan Kutsal Birlik ordularınca 1631’de kuşatılıp yağmalanınca, doğduğu kentten ayrılmak zorunda kalan von Guericke, İsveç kralı II.Gustaf’ın ordularına mühendis olarak katıldı.
Kentin kurtuluşundan sonra Magdeburg’a geri dönen ve 1646’da belediye başkanlığına seçilen von Guericke, siyasal yaşamda otuz beş yıl boyunca etkin bir rol oynamasına karşın, bilimsel çalışmalarını aralıksız sürdürerek havanın ve boşluğun özellikleri ile elektrik olaylarının anlaşılmasına değerli veriler sağlamıştır.
Evrenin yapısı, gökcisimlerinin devinimleri ve aralarındaki kuvvetler, boşluk ve sınırsızlık Guiericke’ nin bilimsel çalışmalarının çıkış noktasında yer alan bilinmeyenler olmuştur. Uzayın hiçbir yerinde tam bir boşluğun varolamayacağmı öne süren Aristoteles-çi yaklaşıma ‘ öğrencilik yıllarından başlayarak kuşkuyla bakmış olan Guericke, 1647’den sonra, maddeyle uzayın özdeşliğini savunan Descartes’ın düşüncesini deneysel olarak sınamaya girişti. Descartes’m uzay kavramı doğruysa, havası alınan bir kabın büzülmesi ve iç hacminin ortadan kalkması gerektiğini düşündü ve hava sızdırmayacak biçimde mumladıktan sonra suyla doldurduğu bir fıçının içindeki suyu bir emme pompası yardımıyla boşalttı. Ama boşalan suyun yerine havanın girmesini önleyemediği için istediği vakumu elde edemedi. Benzeri bir deneyi bir bakır küreyle yaptığında kürenin büzüldüğünü gözlemle-diyse de, bu sonuçla yetinmeyerek aynı deneyi daha sert malzemelerden yapılmış küreler ve kendi geliştirdiği yeni bir hava pompasıyla yineleyen Guericke, 1650’de kısmi bir vakum elde etmeyi başardı. Bu deneyde kürenin havasını alttaki bir delikten emme-meklede,bir küp içindeki hava azaldıkça kalan havanın dibe çökmediğini ve kabın içinde homogen biçimde dağılmayı sürdürdüğünü, bir başka deyişle havanın esnek bir madde olduğunu kanıtlamıştı.
Guericke, havasını boşalttığı kaplar içindeki deneyleriyle, boşlukta sesin yayılmadığını ve yanmanın sürmediğini gösterdi. 1654’te kimi kaynaklara göre Regensburg’da, kimi kaynaklara göre ise Magdeburg’ da gerçekleştirdiği bir gösteride hava basıncının iş yapabilme yeteneğini sergiledi. Magdeburg yarımküreleri olarak anılan bu gösteride, içi boş bir küre oluşturacak biçimde bitiştirilebilen, yaklaşık 35,5 cm. çapında iki yarımküreden yararlandı. Birbirlerine değdikleri yüzeyden hava sızmayacak bir duyarlılıkla yapılmış olan bu yarımküreleri bitiştirerek elde ettiği kürenin havasını, kendi geliştirdiği pompa yardımıyla boşalttıktan sonra, yarımküreleri sekizer at tarafından ters yönlere çektirdi. Atların gücünün, yalnızca kendilerini saran havanın ağırlığı tarafından bir arada tutulan yarımküreleri ayırmaya yetmediğini gösterdi. Kürenin içine hava girmesine izin verilince yarımkürelerin kendiliklerinden ayrıldığı görüldü. Aynı gösteriyi bir kez de 1663’te Regensburg’da yineleyen Guericke, daha sonra da benzeri gösteriler düzenledi.
Guericke’nin gezegenlerin devinimlerini ve birbirleri üstündeki etkilerini açıklamak amacım güden çalışmaları da ilk durgun elektrik üretecini yapmasıyla sonuçlandı. Gezegenler arasında, boşlukta da yayı-labilen manyetik kuvvetler bulunduğuna inanan Guericke, Gilbert’in manyetizmaya ilişkin deneylerini, Yer’in kimyasal bileşimine yakın bir bileşime sahip olan ve yüksek oranda kükürt içeren küreler kullanarak yineledi. Daha sonra saf kükürtten yapılmış kürelerle yinelediği bu deneylerde, bir eksen çevresinde dönerken eline sürtünen kürenin, çevresindeki kimi cisimlere çekim, kendisine değdirilen cisimlere ise itme kuvveti uyguladığını gösterdi. Ancak amacı her cisimde varolan içsel bir özelliği sergilemek olan Guericke, bu deneyde durgun elektrik ürettiğini sezememiş ve elektrikten hiçbir zaman söz etmemiştir.
• YAPITLAR (başlıca): Experimenta nova, ut vocantur, de vacuo spatio, 1672, (“Boşluğa İlişkin Yeni Deneyler”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi