GLADSTONE, William Ewart (1809-1898)
Ingiliz devlet adamı. Dört kez başbakanlık yapmış ve liberalizmin İngiltere’ye yerleşmesinde etkili olmuştur.
29 Aralık 1809’da Liverpool’da doğdu, 19 Mayıs 1898’de Flintshire yakınlarında Harwarden’da öldü.
İskoç kökenli zengin bir ailenin oğluydu. Oxford Üniversitesi’ne bağlı Christ Church College’da öğrenim gördü. Öğrencilik yıllarında muhafazakâr görüşleriyle ve Anglikan Kilisesi’ne bağlılığıyla tanınan Gladstone, 1831’de öğrenimim tamamladı.
Aralık 1832 seçimlerinde Muhafazakârların (Tory) adayı oldu ve Newcastle Dükü’nün desteğiyle Newark temsilcisi olarak parlamentoya seçildi. 1834-1835 yıllarında Muhafazakâr Peel hükümetinde görev aldı. 1838’de yayımladığı The State in Its Relations with the Church (“Kiliseyle İlişkileri Açısından Devlet”) adlı kitabında Anglikan mezhebinin savunuculuğunu yaptı.
1841-1846 arasında ikinci Peel hükümetinde Ticaret Kurulu’nun önce başkan yardımcılığına, daha sonra başkanlığına getirildi. Bu dönemde, Peel’in serbest ticareti savunan görüşlerinden etkilendi. 1845’te hükümetin Mayrooth’daki İrlanda Katolik Okulu’na yardım kararı alması üzerine istifa etti. Aynı yılın sonunda sömürgeler bakanı olarak hükümete geri döndü. 1846’da Tahıl Yasası’nın kaldırılması, kârları azalan toprak sahiplerinin tepkilerine neden oldu ve Peel’in istifasıyla sonuçlandı.
Tahıl Yasası tartışmaları Muhafazakârların Peel-ciler ve Korumacılar olarak ikiye ayrılmalarına neden oldu. Korumacı kanadın önderliğini önce Lord Der-by, daha sonra da Disraeli üstlendi.
Korumacıları destekleyen Newcastle Dükü’yle bağlarım koparan Gladstone, 1847’de Oxford Üniversitesi temsilcisi olarak parlamentoya seçildi. Liberal (Whig) Russell’ın başbakanlığına rastlayan bu dönemde, Liberaller’in, Yahudiler’in parlamentoya kabul edilmeleri yolundaki önerilerini destekledi. 1850-1851 yıllarında bulunduğu Napoli’de tutuklula-rın kötü koşullarından etkilenerek, muhafazakâr görüşlerini tamamen terketti. İngiltere’ye dönüşünde, savunduğu din ve ahlak ilkelerine dayanarak liberalizme yöneldi.
1850’de Peel’in ölümünden sonra Peelciler’in önderliğini üstlendi. 1852’de Lord Derby’nin muhafazakâr hükümetinde görev almayı reddetti. Aynı yıl, Lord Aberdeen’in başkanlığında kurulan koalisyon hükümetinde maliye bakanlığına getirildi. Maliye bakanlığı döneminde gümrük vergilerini düşürdü, veraset vergisinin kapsamını genişletti. 1854’te başlayan Kırım Savaşı uygulamayı öngördüğü diğer reformları gerçekleştirmesini engelledi.
1859’da kurulan Palmerston’un liberal hükümetinde maliye bakanı olması Liberaller’le Peelciler’in birleşmeleri yolunda bir başlangıç oldu. Bu dönemde 1860 bütçesini hazırlayan Gladstone, Fransa-İngiltere Ticaret Antlaşması’nın imzalanmasında etkili oldu. Ocak 1865 seçimlerinde Güney Lancashire temsilcisi olarak yeniden parlamentoya seçildi. Ekim 1865’te Palmerston’un ölümünden sonra Russell başkanlığında kurulan hükümette de maliye bakanlığı görevini sürdürdü. 1866’da oy verme hakkının kapsamını genişleten yasa tasarısının reddedilmesi üzerine Russell istifa etti. Muhafazakârlar’ca Lord Derby başkanlığında bir hükümet kuruldu. Bu tarihten sonra, Peelciler’in Russell önderliğindeki Liberaller’le birleşmesiyle Liberal Parti kesin biçimini aldı. Russell’ın yaşlılığı nedeniyle siyasi yaşamdan çekilmesi üzerine Gladstone partinin başkanlığım üstlendi. Liberal Parti’nin 1868 seçimlerini kazanmasından sonra, Kraliçe Victoria tarafından hükümeti kurmakla görevlendirildi.
Birinci başbakanlık dönemi
1868-1874 arasındaki ilk başbakanlık döneminde çeşitli mali ve idari reformları başarıyla uyguladı. 1869’da nüfusun çoğunluğunun Katolik olduğu İrlanda’da Anglikan Kilisesi’yle devletin ilişkisini kesen bir yasa çıkartıldı. Yasanın çıkartılmasına değin İrlandalIlar vergilerini Anglikan Kilisesi’ne ödemek zorundaydılar. 1870’te çıkartılan İrlanda Toprak Yasası, yeterli ve köklü olmamakla birlikte İrlanda köylülerinin koşullarını düzeltmeyi amaçlamaktaydı. Aynı yıl çıkartılan eğitim yasasıyla, ulusal eğitim sisteminin oluşturulması yönünde bir adım atıldı. Orduda gerçekleştirilen reformlarla rütbelerin satın alınması yasaklandı. 1872’de oy verme hakkının kapsamı genişletildi. Gladstone, 1873’te İrlanda Üniversite Yasası’nın Avam Kamarası’nda reddedilmesi nedeniyle istifa ettiyse de, Disraeli’nin hükümeti kurmayı reddetmesi üzerine görevini sürdürdü. Liberaller’in 1874 ara seçimlerinde başarısızlığa uğramaları üzerine, hükümeti feshetti ve parti başkanlığından çekildi.
Gladstone, Osmanlı yönetimine karşı 1875’te Bosna ve Hersek’te, 1876’da Bulgaristan’da başlayan ayaklanmaları destekledi. Disraeli hükümetinin siyasi kaygılarla Osmanlı Devleti’ni desteklemesi üzerine, yeniden partinin başına geçti. 1876’da yayımladığı, Osmanlı Devleti’ni sert bir biçimde eleştiren Bulgari-an Horrors and the Question of the East (“Bulgar Dehşeti ve Doğu Sorunu”) adlı makalesi Osmanlı yönetimince tepkiyle karşılandı.
İkinci başbakanlık dönemi
1880-1885 arasındaki ikinci başbakanlık döneminde İngiltere’nin Süveyş Kanalı’nın denetimine karşı çıkan ayaklanma, 1882’de Mısır’ın işgaliyle sonuçlandı. 1885’te Sudan’daki bağımsızlık mücadelesini bastırmakla görevlendirilerek Hartum’a gönderilen General Gordon’un orada öldürülmesinden, gerekli yardımı göndermediği savıyla, Gladstone sorumlu tutuldu.
Gladstone’un ikinci başbakanlık döneminde, İrlanda sorunu büyük boyutlara ulaştı. 1881’de, 1870’te çıkarılan yasadan daha kapsamlı bir toprak yasası çıkartıldı. Ancak yasa İrlandalı Avam Kamarası üyelerince yetersiz bulundu ve olaylar sürdü. İrlandalı milliyetçilerin önderi ve Avam Kamarası üyesi Parnell tutuklandı. Dublin’de görevlendirilen Lord Cavendish ve yardımcısı İrlandalı milliyetçiler tarafından öldürüldü.
Gladstone, İrlanda sorununun İrlanda’ya özerkliğinin tanınmasıyla çözüleceği görüşündeydi. İrlan-dalılar’m büyük çoğunluğunca desteklenen özerklik yasasına Ulster bölgesinde yaşayan Protestan Mandalılar karşı çıktı. Bunlar, İngiltere-İrlanda birliğini savundukları için, kendilerine Birlikçiler adı verilmekteydi. Gladstone’un hazırladığı Özerk İrlanda Yasası (Irish Home Rule) Liberal Parti’nin ikiye bölünmesine neden oldu. Özerklik yasası 1885’te, Liberal Parti’nin muhalif kanadının da oylarıyla reddedildi. Yasanın reddedilmesi üzerine Gladstone istifa etti ve Lord Salisbury hükümeti kurmakla görevlendirildi.
1886’da üçüncü kez başbakan olan Gladstone özerklik yasasını yeniden parlamentoya sundu. Ancak, Joseph Chamberlain önderliğindeki muhalif kanadın olumsuz yöndeki tutumuyla yasa ikinci kez reddedildi. Liberal Birlikçiler adı verilen muhalif kanadın partiden ayrılması üzerine Gladstone istifa etti.
1892’de seçimleri Liberal Parti’nin kazanmasından sonra da hükümeti kurmakla görevlendirildi. 1893’te bütün çabalarına karşın, özerklik yasası Lordlar Kamarası’nda reddedildi. Gladstone 1894’te yaşlılık nedeniyle istifa etmesinden dört yıl sonra kanserden öldü.
• YAPITLAR (başlıca) :The State in İts Relations mitb the Church, 1839, (“Kiliseyle İlişkileri Açısından Devlet”).
• KAYNAKLAR: O.H.Burdett, W.E.Gladstone, 1927; G.J.Eversley, Gladstone and Ireland, 1912; P.Knaplund, Gladstone and Britains Imperial Policy, 1927; J.Morley, Life of William Ewart Gladstone, 1903.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi