HERZEN, Aleksandr İvanoviç (1812-1870)
Rus, düşünür ve yazar. Narodnizm’ in (Rus Halkçılığı) kurucularındandır.
6 Nisan 1812’de Moskova’da doğdu, 21 Ocak 1870’te Paris’te öldü. Moskovalı zengin bir soylu olan İvan Alekseyeviç Yakolev ile Louisa Haag adlı bir Alman kadının evlilik dışı oğluydu. Ona Herzen soyadını babası, Almanca’da kalp anlamına gelen herz p- sözcüğünden türeterek taktı. İlk ve ortaöğrenimini Fransız, Alman ve Rus öğretmenlerden özel dersler alarak tamamladı. Çarlık otokrasisine ve serfliğe karşı Çıkan bir grup devrimcinin Aralık 1825’te Çar I. Nikolay’a karşı düzenledikleri Dekambristler (Ara-lıkçılar) Ayaklanması’nın önderlerinin idam edilmeleri üzerinde derin bir etki yarattı.
Sürgün yılları
Moskova Üniversitesi’nin fizik ve matematik bölümünde öğrenim gördüğü 1829-1833 arasında, Saint-Simon ve Fourier gibi Fransız ütopik sosyalistleri ile idealist Alman filozofu Schelling’in görüşlerinin etkisi altında kaldı. Bu dönemde çevresinde, aralarında yakın arkadaşı N.P. Ogarev’in bulunduğu çarlık otokrasisine karşı çıkan devrimci öğrencilerin yer aldığı bir grup oluştu. Temmuz 1834’te bu grubun birçok üyesiyle birlikte, çarlığı yıkmaya yönelik gizli çalışmalar yapmak suçundan tutuklandı. 9 aya yakın bir süre hapis yattıktan sonra, küçük bir memurluk göreviyle önce Vyatka’ya (şimdi Kirov), sonra da Vladimir’e sürgüne gönderildi. 1835-1837 arasında Vyatka’da, 1837-1840 arasında Vladimir’de sürgünde kaldı. Sonunda babasının çabalarıyla affedildi ve Mayıs 1840’ta İçişleri Bakanlığı’nda memurluğa başladı. Ancak sansürcülerin, özel bir mektubunda, çarlık polisinin uygulamalarım eleştirdiğini ihbar
etmeleri üzerine, Temmuz 1841’de Novgorod’a sürgüne yollandı.
Herzen’in sürgün yılları, toplumsal ve felsefi görüşlerinin olgunlaştığı, Hegel’in ve Feuerbach’m yapıtları üzerine yaptığı incelemelerin sonucunda, romantizmin ve idealizmin etkisinden kurtulduğu yıllar oldu. Bir yandan Hegel’in diyalektik yöntemini özümserken, diğer yandan Feuerbach’m etkisiyle dini ve yerleşik toplumsal kurumlan eleştiren bir yaklaşım benimsedi.
Batıcılık ’ı savunması
1842’de sürgünden dönerek Moskova’ya yerleşen Herzen, bu dönemde Rusya’da egemen iki ana düşün akımının temsilcileri olan Slavcılar ile Batıcılar arasında, Rusya’nın geri kalmışlıktan kurtulması için izlemesi gereken gelişme çizgisi konusunda süren tartışmalara etkin bir biçimde katıldı. Rusya’da sınıf farklılıkları olmadığını, köy komünlerinin ve Ortodoks dininin Rusya’nın ayırt edici özellikleri olduğunu, Rusya’nın kendine özgü bir gelişme çizgisi izleyeceğini savunan Slavcılar karşısında, T.Granovs-ki, N.P. Ogarev, V.Belinski gibi düşünürlerle birlikte, Rusya’nın geri kalmışlığının nedeninin feodal toplum yapısı olduğunu ve gelişmenin Avrupa’da olduğu gibi burjuva devrimleri yoluyla sağlanabileceğini savunarak, 1845’e değin Batıcılar’ın önderleri arasında yer aldı.
Bu dönemde yazdığı Diletantizm v nauke (“Bilimde Sanat Meraklılığı”) ve Pisma ob izucbenii prirody (“Doğanın İncelenmesi Üzerine Mektuplar”) adlı kitaplarında, Hegelci diyalektiği maddeci bir biçimde yorumlayarak, doğa ile insanın, kuramla pratiğin, madde ile bilincin birliğini ortaya koymaya çalıştı. “Devrimin cebiri” olarak adlandırdığı Hegelci diyalektiğin yardımıyla, insanlığı, doğaya saygının, gerçekçiliğin ve özgürlüğün egemen olacağı bir topluma götürecek yasaları bulmaya çalıştı. Böylesi bir topluma ulaşmanın yolunun, felsefeyi yaşamla, bilimi kitlelerle bütünleştirdikten sonra girişilecek bilinçli eylem olduğunu savundu.
Narodnik düşüncelerinin oluşmaya başlaması
Herzen, 1847’de, ailesiyle birlikte Rusya’dan ayrılarak Paris’e gitti. Fransa’da 1848 Devrimi’nifı sonuçlarını gördükten sonra, tarihin akılcı bir süreç olduğu ve insanlığın ilerlemesinin kaçınılmazlığı konusundaki görüşlerini terketti. Kapitalist Batı’da özgürlük, eşitlik ve adalet ideallerinin yaşama geçirilemeyeceği sonucuna vararak toplumsal devrimin olanaklarını Rusya’da aramaya başladı. Bunu izleyen yıllarda, Rusya’da sosyalizmin, kapitalizm evresi atlanarak, köy komünleri ve kolektif toprak mülkiyeti temelinde kurulabileceğini savunan bir kuram geliştirdi. Bu kuram Narodnizm’in (Rus Halkçılığı) temellerini oluşturdu.
1852’de Londra’ya yerleşen Herzen, ertesi yıl orada, görüşlerini yaymaya yönelik çeşitli yayınları basacağı Özgür Rus Basımevi’ni kurdu. Aynı dönemde, dalında dünya edebiyatının en iyi örnekleri arasına giren My Past and Thougbts (“Geçmişim ve Düşüncelerim”) adlı otobiyografisini yazmaya başladı. 1855’te Çar I. Nikolay’m ölmesi ve yerine II. Aleksandr’m geçmesi, Herzen’de, yeni çarın iyi niyetiyle, başta serfliğin kaldırılması olmak üzere bir dizi reformun gerçekleştirilebileceği umudunu doğurdu.
Temmuz 1857’de arkadaşı Ogarev’le birlikte, önce ayda bir, daha sonra on beş günde bir çıkan Kolokol (Çan) adlı Rusça bir gazete yayımlamaya başladı. Rus tarihinin sansürsüz ilk siyasi yayını olan Kolokol’da, serfliğin, sansürün ve dayak cezasının kaldırılması, üyelerinin seçimle belirleneceği bir meclisin kurulması gibi istemlerini dile getirdi. Kaçak olarak Rusya’ya sokulan ve geniş bir kitle tarafından okunan Kolokol, Rusya’da devrimci ve demokratik düşüncelerin gelişmesine önemli katkılarla bulundu.
Herzen’in 1863-1864 yıllarında başgösteren Polonya Ayaklanması’m desteklemesi, Kolokol’un Rus milliyetçileri ve liberaller arasında etkisinin zayıflamasına neden oldu. 1865’te gazeteyi çok sayıda Rus siyasi sürgünün yaşadığı Cenevre’ye taşıdı. Ancak okur kitlesi iyice azalan Kolokol 1867’de kapandı. Herzen 1869’da yayımladığı son kitabı olan Pisma k staromu tovarishchy’de (“Eski Bir Yoldaşa Mektuplar”) Bakunin’in anarşist görüşlerini eleştirdi. Herzen düşünsel baskılardan kurtulmadan, yalnızca zor ve şiddet yoluyla, devrimin gerçekleştirilemeyeceğini savundu.
Herzen, düşünceleriyle Rusya’da liberal ve demokrat aydın kesimini etkilemiş, devrimci düşüncenin yaygınlaşmasına önemli katkılarda bulunmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): Diletantizm v nauke, 1842-1843, (“Bilimde Sanat Meraklılığı”); Pisma ob izucheniiprirody, 1844-1845, (“Doğanın İncelenmesi Üzerine Mektuplar”); Kto vinovat ?, 1841-1846, (Kabahat Kimde ?, 1973);Stogo berega, 1847-1850, (“Diğer Kıyıdan”); My Past and Thoughts, (otobiyografi), 1852-1868, (İng. çev.), (“Geçmişim ve Düşüncelerim”); Pisma k staromu tovarishchy, 1869, (“Eski Bir Yoldaşa Mektuplar”); Polnoe sobranie sochineni i pisem, (ö.s.), M.K. Lemke (der.), 22 cilt, 1919-1925, (“Toplu Yapıtlar”).
• KAYNAKLAR: R.Labry, A.I. Herzen 1812-1870, 1928; Herzen et Proudhon, 1928; M.Malia, A.Herzen and the Birth of Russian Socialism, 1812-1855, 1961.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi