BERTHOLLET, Claude Louis (1748-1822)
Fransız kimyacı. Hipokloritleri ve kloratlı patlayıcıları elde etmiş, “kütlesel etkileşim” yasasına temel oluşturacak çalışmalar yapmıştır.
9 Aralık 1748’de Talloires’da doğdu. 6 Kasını 1822’de Arcueil’de öldü. 1768’de Torino Üniversitesi Tıp Fakültesi’ni bitirdikten sonra 1772’de Paris’e giderek kimya öğrenimine ve tıp doktorasına başladı. 1778’de Paris Universitesi’nde doktorasını tamamladı, 1780’de de Bilimler Akademısi’ne kabul edildi. 1784’te Manufacture National des Gobelins’in yöneticiliğini üstlenerek yeni boyama teknikleri geliştiren Berthollet, 1794’te Ecole Normale’e profesör atandı; ertesi yıl da Monge ve De Morreau ile birlikte Ecole Poiytechnique’in örgütlenmesinde görevlendirildi. 1798’de Napoleon’un Mısır seferinde bilim danışmanlığını yapan Berthollet, Napoleon’a yakınlığı nedeniyle 1804’te “kont” unvanı ve Legion d’honneur aldı. Ancak, imparatorun yayılma politikasını benimsemediğinden Napoleon’un düşürülmesi için oy kullandı (1814). Daha sonra Paris yakınlarında ArcueiP deki evine çekilen Berthollet, 1807’de Laplace ile birlikte “Arcueil Derneği”ni kurdu. O dönem Fran-sası’nın en seçkin fizikçi ve kimyacılarını bir araya toplayan bu dernek yaklaşık on yıllık kısa yayın yaşamına karşın bilimsel tartışmaların odak noktalarından biri oldu.
Berthollet, Stahl’ın öne sürdüğü “flojiston” kuramına karşı Lavoisier’nin 1775-1787 yılları arasında geliştirdiği ve yanma olayını maddenin içindeki yanıcı özle değil de oksijenle açıklayan kuramına başta karşı çıkmışsa da, sonradan bu kuramın en büyük savunucularından biri olmuştur. Lavoisier ve Fourcroy ile birlikte, tutarlı bir kimyasal adlandırma sisteminin yapımına katılmış; 1785’te, Priestley’in çalışmalarından da yararlanarak amonyağın yapısını ve bileşikteki azot ile hidrojenin yaklaşık oranlarını saptamıştır. İki yıl sonra, hidrosiyanik asit ve hidrojen sülfit üzerindeki incelemeleri sonucunda, asitlerin temel maddesinin Lavoisier’nin savunduğu gibi oksijen değil hidrojen olduğunu göstermiş, klor tuzlarının üretimi üzerinde çalışırken, daha çok havai fişek tipi patlayıcıların yapımında kullanılan potasyum kloratı elde etmiştir. Gene de Berthollet’nin sanayide en yaygın uygulamaya konu olan buluşu “Javel” suyudur. 1789’da, Scheele’nin araştırmalarını değerlendirerek klorun renk açıcı özelliğini keşfeden Berthollet, bu maddeyi bir potasyum hipoklorit çözeltisi (Javel suyu) halinde kumaşların beyazlatılmasında kullanmayı önermiş ve bu çözelti sonradan yerine Labarra-que’ın hazırladığı sodyum hipoklorite (çamaşır suyu) bırakmcaya değin çok uzun süre kullanılmıştır.
Berthollet’in kuramsal kimyaya en önemli katkılarından biri de Bergman’ın “seçiçi ilgi” kuramına karşı geliştirdiği tezidir. “C” maddesinden çok “B” maddesiyle bileşik yapmaya eğilimi olan bir “A” maddesinin, “C” maddesinin miktarı “B” den fazla olduğunda “A”nın “B” yerine “C”yi seçtiğini gösteren Berthollet, böylece, bir tepkimede elementlerin kütlelerinin tepkime sonucunu etkileyeceğini ve oluşacak bileşiğin tümünü belirleyeceğini açıklamış oluyordu. Bu görüş, tepkimeye giren maddelerin miktarı ne olursa olsun, bir bileşiğin belirR bir yapısı olduğunu savunan Proust tarafından ağır bir biçimde eleştirildi. Dönemin büyük kimyacılarından çoğu da Proust gibi düşünüyordu. Böylece bir kenara itilen Berthollet’nin tezi yaklaşık elli yıl sonra Waage ve Guldberg tarafından yeniden ele alındı ve 1864’te “kütlesel etkileşim” yasası ortaya çıktı. Sabit sıcaklıkta gerçekleşen bir tepkimenin hızının, tepkimeye giren maddelerin kütleleriyle orantılı olduğunu açıklayan bu yasa, Berthollet’nin önemle üzerinde durduğu kütle kavramının daha doğru bir bağlamda ele alınmasını sağladı.
• YAPITLAR: Essai de statique chimique, 1803, (“Statik Kimya İncelemesi”); Recherches sur les lois des affiniteschimiques, 1803, (“Kimyasal İlgi Yasaları Üzerine Araştırmalar”).
• KAYNAKLAR: M.P.Crosland, The Society of Arcueil, 1967; J.R.Partington, A History of Chemistry, III, 1962, M. Sadoun-Goupil,Le Chimiste Claude-Louis Berthollet, 1977.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi