BROOKS, Cleanth (1906 – 10 Mayıs 1994)
ABD’li edebiyat eleştirmeni. 1940’larda ABD’de yaygınlaşan New Criticism(Yeni Eleştiri) adlı eleştiri akımının temsilcilerindendir.
16 Ekim 1906’da, Kentucky’de, Murray’de doğdu. Vanderbilt Tulane ve Oxford üniversitelerinde öğrenim gördü. 1932-1947 yıllarında Louisiana Eyalet Üniversitesi’nde öğretim üyeliği yaptı. 1935-1942 yıllarında şair ve eleştirmen Robert Penn Warren’la birlikte The Southern Review adlı dergiyi yayımladı. 1947’den sonra Yale Üniversitesi’nde öğretim üyesi oldu. Ayrıca 1951-1962 yıllarında Library of Congress üyeliği, 1964-1966 yıllarında ise ABD Londra kültür ateşeliği yaptı.
Gerek Warren’la birlikte yayımladıkları dergiyle, gerek ABD’de kolejlerde ders kitabı olan kitaplarıyla Yeni Eleştiri akımının yaygınlaşmasında önemli bir rol oynamıştır. Understanding Poetry (“Şiiri Anlamak”), Warren’la birlikte yazdığı Understanding Fiction (“Kurguyu Anlamak”) ve Robert Heilman’la birlikte yazdığı Understanding Drama (“Tiyatroyu Anlamak”) bu niteliği taşıyan yapıtları arasındadır. 1939’da yayımlanan Modern Poetry and the Tradition (“Modern Şiir ve Gelenek”) ile 1947’de yayımlanan The Weli Wronght Um ise Yeni Eleştiri anlayışını şiir türü temelinde açımlayan yapıtları arasındadır. Brooks’un son yapıtlarından olan William K. Wimsatt Jr. ile birlikte yazdığı Literary Criticism: A Short History (“Edebiyat Eleştirisi: Kısa Bir Tarihçe”) 1957’de, William Faulkner: The Yoknapatawapha Country ise, 1963’te yayımlanmıştır.
R.P. Warren, A.Tate gibi eleştirmenlerle birlikte öncülerinden olduğu Yeni Eleştiri anlayışı, edebiyat metnini simge, imge, dil kullanımı, yazım tekniği öğelerinin iç bağlantısından ve organik ilişkisinden oluşan karmaşık bir yapı olarak ele alır. Yapıtın anlamı tek tek öğelerin anlamlarının toplamından değil, aralarındaki ilişkinin oluşturduğu bağlamdan kaynaklanır. Bunun ortaya çıkarılması ise ancak yapıta dönük bir eleştiri ve metin çözümlemesiyle mümkündür. Brooks ve Yeni Eleştiri yanlıları dış gerçeklikle yapıt arasındaki ilişkiyle ilgilenmezler. Edebi yapıtı metin içi bir çözümleme ile açıklamak onu bilim ve felsefe metinlerinden ayırt etmek için gerekli ölçütleri sağlar. Bilim ve felsefenin açık, tek anlamlı ve göstergesel (referential) dil ve üslubunun, yaşamın karmaşıklığını ve çok yönlülüğünü dile getirememesine karşın, sanat yansıtmacı dil ve üslubuyla bu karmaşıklığa yakmlaşabilmektedir. Buna bağlı olarak edebiyat eleştirisi, metinin bu karmaşık içsel yapısını ve anlamını açıklamayı amaçlamalıdır.
Yeni Eleştiri, edebiyat metnini metin dışı koşul, bilgi ve değerlendirmelere yaslanarak ve onlarla bağıntısı içinde ele alan tarihsel, sosyolojik, psikolojik ya da otobiyografik eleştiri anlayışlarına tepki olarak gelişmiştir. Bu tür dıştan (extrinsic) eleştiri anlayışlarına karşı içten (intrinsic) eleştiriyi savunmuş, yapıtın içinde oluştuğu toplumsal ve ideolojik koşulları, yazarın yaşamını, dünya görüşünü ve iletmeye çalıştığı mesajı, yapıtla okur arasındaki ilişkiyi eleştirinin kapsamı dışına itmiştir.
ABD’de 1940’larda yaygınlaşan ve Amerikan Biçimciliği olarak da nitelendirilen Yeni Eleştiri’nin Ingiltere’de I.A. Richards’ın öncülüğünü yaptığı yaklaşımla bağlantısı kurulabilir. Ayrıca yapıtın biçimini ve metnin iç düzenini vurgulayan yönleriyle Rus Biçimciliği ve Yapısalcılık gibi Avrupa kökenli akımlarla benzerlik gösterir. Ancak Rus biçimcilerinin, yapıtlarından hareketle genel olarak yazınsallığı, yapısalcıların ise bir sistem olarak edebiyatı araştıran yaklaşımlarına karşılık Amerikan Biçimciliği, tek tek metinlerin çözümlenmesini kendi başına yeterli görmüş, Avrupa felsefe geleneğinden uzak ve ondan ayrı gelişen ampirik Amerikan düşünce geleneğinin de etkisiyle, yapıtı parçası olduğu tarihsel ve düşünsel ilişkilerden ve okurla kurduğu bağlantıdan ısrarla, ayrı tutan bir noktaya varmıştır. Önceki eleştiri anlayışlarında eksik olan biçimsel çözümleme ön plana çıkarılırken, metin içi-metin dışı ayrımı kesin bir ikilik olarak yüceltilmiştir.
Yapıtlarını böyle bir anlayış içerisinde veren Cleanth Brooks 1940’larda ABD’nin, özellikle de akademik çevrelerin başta gelen eleştirmeni olmuş, ancak 3950’lerden sonra eski önemini yitirmeye başlamıştır.
• YAPITLAR (başlıca): Understanding Poetry, 1938, (“Şiiri Anlamak”.); Modern Poetry and the Tradition, 1939, (“Modern Şiir ve Gelenek”); Understanding Tiction (R.P. Warren ile), 1943, (“Kurguyu Anlamak”); Understanding Drama (R. Heilman ile), 1945, (“Tiyatroyu Anlamak”); The Well Wrought Urn, 1947; Literary Criticism: A Short History (W.K. \Vimsatt Jr.ile), 1957, (“Edebiyat Eleştirisi: Kısa Bir Tarihçe”); William Faulkner: The Yoknapata-wapha Country, 1963.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi