BARTON, Derek (1918 – 16 Mart 1998)
Ingiliz organik kimyacı.Organik bileşiklerde atomların uzamsal yerleşme düzenine ilişkin çalışmalar yapmıştır.
Derek ‘Harold Richard Barton 8 Eylül 1918’de, Thames halicinin güney kıyısındaki Gravesend kentinde doğdu. Londra Üniversitesi’ne bağlı Imperial College of Science and Technology’den 194Q’ta diplomasını, 1942’de de organik kimya dalındaki teziyle doktorasını aldı. II. Dünya Savaşı’nın neden olduğu üç yıllık bir aradan sonra 1945’te aynı okula öğretim görevlisi olarak döndü. Organik bileşiklerin yapı çözümlemesiyle ilgilenmeye başlaması, ABD’deki Harvard Üniversitesi’nde konuk öğretim görevlisi olarak ders verdiği 1949-1950 yıllarına rastlar. Ders yılı bitiminde İngiltere’ye dönen Barton, Londra Üniversitesi Birkbeck College’da organik kimya derslerini üstlendi, 1953’te de profesörlüğe ve Kimya Kürsüsü başkanlığına getirildi. 1955-1957 arası|İskoç-ya’daki Glasgow Üniversitesi’nde kimya dersleri verdikten sonra, 1978’e değin Londra Üniversitesi Imperial College’da organik kimya profesörlüğünü sürdürdü. 1978’den bu yana (1982) Fransa’da, Gifsur-Yvette’teki L’Institut de Chimie des Substances Naturelles’in yöneticisi olan Barton’m çalışmaları, Nobel Kimya Ödülü (1969), Royal Society’nin Royal ve Copley madalyaları (1972 ve 1980), “Sir” unvanı ve Legion d’honneur nişanıyla ödüllendirilmiştir.
Bir molekülde tek bir bağ çevresinde dönen atomların üçboyutlu uzayda yerleştiği çeşitli konumlar (konformasyon) üzerinde çalışan Barton, belli bir uzamsal yerleşme biçiminin seçiminde hangi etkenlerin rol oynadığını araştırarak organik kimyaya yeni bir boyut kazandırmıştır. Bu konudaki ilk araştırmaları Norveçli Hassel başlatmış, Cs H12 formülündeki sikloheksan ve türevlerini elektron kırınımı yöntemiyle inceleyerek, bu bileşiklerin en kararlı yerleşme düzeninin “sandalye” biçimi olduğunu saptamıştı. Gerçekten de bu bileşikte, karbon atomuna bağlı hidrojen atomları ya da işlevsel kökler, olası iki konumdan birini seçerek, ya halka eksenine paralel ya da halka alanına düşey olarak yerleşir. Barton, 1949’da bu işlevsel köklerin belli bir konumda bulunmaya zorlandığını ve altılı halka sistemlerindeki bir işlevsel kökün kimyasal etkinliğinin, o kökün halka eksenine paralel ya da düşey konumda bulunmasıyla ilişkili olduğunu gösterdi. Bu savını özellikle terpen ve steroitler üzerinde yaptığı araşırmalarla doğrulayan Barton, 1956’da da bazı doğal bileşiklerin yapısını inceledi. Sonuçta, alkaloit ve fenol benzeri bileşiklerin yapısını çözümleme yöntemlerine ulaştı. Tasarladığı yapıların doğruluğunu sınamak için, radyoaktif yöntemle işaretlenmiş aramaddelerle beslediği bir bitkide alkaloit biyosentezini izledi ve aramaddelerin gerçekten de önceden tasarladığı uzaysal konumlarda yerleştiğini gördü.
Oksi kökleri oluşurken, çevrelerinde bu köklere doğru uzanmış bir hidrojen atomu bulunduğunda, bu hidrojenin molekül içi geçme yoluyla çekileceğini vurgulayan Barton, bu tür tepkimelerin doğruluğunu 1959’da, doğal bir hormon olan aldosteronun sentezinde kullanarak kanıtladı. Ayrıca, 1945-1952 yılları arasında organik klorürlerin pirolizini ve 1960’ta eksi yüklü karbon iyonunun kendiliğinden yükseltgenme-sini sağlayarak, sanayie önemli katkılarda bulundu. Yine de, karmaşık moleküllerde atomların yerleşme düzeninin maddenin kimyasal ve fiziksel özellikleriyle ilişkili olduğunu açıklayarak konformasyon çözümlemesi yöntemini geliştirmesi, birçok bileşiğin yapısının anlaşılmasına olanak sağlayan en önemli çalışmasıdır. 1969 Nobel Kimya Ödülü de, organik kimya ve biyokimya alanında yeni gelişmelere yol açan bu çalışmaları nedeniyle Barton ile Hassel’e verilmiştir.
• YAPITLAR (başlıca): “The Conformation of the Steroid Nucleus”, Experientia, VI, 1950, (“Steroit Çekirdeğinin Uzamsal Yerleşimi”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi