BENEŞ, Edvard (1884-1948)
Çek devlet adamı. Çekoslovakya’nın Avusturya egemenliğinden kurtulması için mücadele etmiş, devlet başkanlığı yapmıştır.
28 Mayıs 1884’te Güney Bohemya’da Kozlany’ de doğdu. Bir çiftçi ailenin onuncu çocuğuydu. 3 Eylül 1948’de Sezimova-Usti’de öldü.
Prag Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde öğrenim görürken hocası olan Çek yurtseveri Tomas Masaryk’den etkilendi. Masaryk’in Avusturya egemenliğine son verme konusundaki çabalarını destekledi. 1908’de Fransa’da Dijon Üniversitesi’nden hukuk doktorası aldı. Ülkesine döndükten sonra Prag Ticaret Akademisi’nde ve Prag Üniversitesi’nde öğretim üyeliği yaptı.
I. Dünya Savaşı’nın başlamasından sonra İsviçre’ ye giderek Avusturya’ya karşı kampanya yürüttü. Daha sonra Paris’e geçerek Masaryk ve Slovak önderlerinden Milan Stefanik ile birlikte bir propaganda örgütü kurdu. Bu örgüt 1918’de Çek geçici hükümetine dönüştü ve Müttefikler’ce tanındı. Beneş geçici hükümette dışişleri bakanı oldu. I. Dünya Savaşı’nda Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun yenilmesinden sonra bağımsız Çekoslavakya Cumhuriyeti kuruldu. Dışişleri bakanlığını sürdüren Beneş 1919’da Paris Barış Konferansı’na Çek delegasyonu başkanı olarak katıldı.
Beneş 1935’te devlet başkanı olana değin her hükümette dışişleri bakam oldu, ayrıca 1921-1922 yıllarında başbakanlık yaptı. 1920’den sonra Milletler Cemiyeti’nde Çekoslavakya’yı temsil etti.
1923’te Cemiyet Konseyi’ne seçildi ve altı kez konseyin başkanlığını yaptı. 1924’te üyeler arası tartışmaların hakem yoluyla çözülmesini zorunlu kılan Cenevre Protokolü’nün hazırlanmasında etkili oldu.
Avusturya ve Almanya’nın birleştirilmesi doğrultusundaki planların Çekoslovakya’nın birliğini tehdit ettiği düşüncesiyle Doğu Avrupa’da dengeyi sağlayacak bir güç oluşturmak istedi. Romanya ve Yugoslavya ile yapılan görüşmeler sonucu 1921’de Küçük Antant’ın kurulmasını gerçekleştirdi. Beneş Fransa ile Küçük Antant ittifakının Doğu Avrupa’nın Almanya’ya karşı savunulmasında ve Çekoslovakya’ nın siyasi ve iktisadi olarak güçlenmesinde önemli bir rol oynayacağım düşünüyordu.
Çek-Sovyet ilişkilerinin geliştirilmesine özen gösterdi. 1933’te Almanya Milletler Cemiyeti’nden ayrılınca Sovyetler Birliği’nin cemiyete kabul edilmesinde önemli katkısı oldu. 1935’te Sovyetler Birliği ile Çekoslavakya arasında ikili işbirliği antlaşmasını imzaladı. Aynı yıl Masaryk’in devlet başkanlığından çekilmesi üzerine onun yerini aldı. 1938’de Almanya, Sudet Bölgesi’ni isteyince müttefiklerin geri çekilmesi sonucu Çekoslovakya yalnız kaldı. 1938 Münih Konferansı’nda Sudet Bölgesi’nin Almanya’ya bırakılması kararı üzerine Beneş başkanlıktan istifa ederek ülke dışına çıktı.
Bir süre Chicago’da felsefe profesörlüğü yaptıktan sonra II. Dünya Savaşı başlayınca Paris’te Çek Ulusal Komitesi’ni kurdu. Komite 1940’ta Londra’ya taşındı ve geçici hükümete dönüştürüldü. Beneş Ingiltere tarafından tanınan hükümetin başkanlığını üstlendi. 1943’te Sovyetler Birliği’yle Dostluk, Karşılıklı Yardım ve Savaş Sonrası işbirliği Paktı imzaladı. Savaş bittikten sonra ülkesine dönebilen tek sürgün hükümetinin başkanı olarak 1946’da devlet başkanı seçildi. Komünistlerin ağırlıkta olduğu bir hükümet kurdu. 1947’de iki darbe girişimi oldu. 1948’de yeni anayasayı onaylamayı reddetti ve başkanlıktan çekildi.
Yaşadığı dönemde uluslararası planda etkin bir siyaset adamı olarak tanınan ve Çekoslavakya’nın Avusturya egemenliğinden kurtularak bağımsız bir ülke olarak varlık göstermesinde önemli katkısı bulunan Beneş’in tamamlanmamış anıları (“Anılar: Münih’ten Yeni Savaşa ve Yeni Zafere”) adıyla yayımlanmıştır.
• YAPITLAR (İngilizce basımları): My W ar Memoirs, 1928, (“Savaş Anılarım”); Democracy Today and Tomorrow, 1939, (“Demokrasinin Bugünü ve Yarını”); Memoirs: From Munich to New War and Neıa Victory, (ö.s.), 1954, (“Anılar: Münih’ten Yeni Savaşa ve Yeni Zafere”).
• KAYNAKLAR: P.Crabites, Benes, Statesman of Central Europe 1935; G.Iias, Benes of Czechoslavakia, 1940; C.Mackenzie, Dr. Benes, 1946.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi