BENEKE, Friedrich (1798-1854)
Alman filozof ve psikologu. Felsefenin temellendirici öğesini psikolojide gören deneyci ve belirlenimcidir.
Friedrich Eduard Beneke Berlin’de doğdu ve orada öldü. Ortaöğreniminden sonra Halle ve Berlin’ de felsefe ile tanrıbilimi okudu. 1815 savaşlarının başlamasıyla orduya katıldı. Savaşın bitmesinden sonra 1820’de Berlin Universitesi’nde okutman oldu. Hegel felsefesine karşı çıkan görüşleriyle ilgi çekti. Çevresinde büyük bir öğrenci kalabalığı toplandı. O sıradayayımladığıNeae Grundlegung,zur Metapbysik (“Metafiziğin Yeniden Temellendirilmesi”) yapıtı idealistler arasında tepkiyle karşılandı ve okunuşu korkunç olarak nitelendi. Hegel’e karşı olan tutumu onu başka güçlüklere de götürdü: Kendisine Jena Universitesi’nde verilen bir görev Berlin yetkililerince onaylanmadı. Oradan Göttingen’e gitti. Uyumlu bir çalışma yürüttüğü için Berlin’den yeni çalışma onayı çıkıncaya değin orada kaldı. Hegel’in ölümünden sonra “ordinarius profesör” sanını aldı.
Öğretmenlik ve yazın yaşamım etkin bir biçimde sürdürürken hastalığa yakalandı. Kısa bir süre sonra da bilinemeyen bir nedenle kendisini Berlin Kanalı’ na atarak intihar etti.
Beneke, Herbart ve arkadaşlarıyla birlikte Alman felsefesinin Fichte-Schelling-Hegel üçlüsünün dönemine karşı tepki gösterdi. Tümevarım yöntemiyle kurulan psikolojinin, felsefenin tüm dallarında te-meltaşı olması gerektiğini ileri sürdü. Ona göre mantık, ahlak, metafizik ve özellikle din felsefesi psikolojinin üstüne oturmalıydı.
Beneke’nin ruhbilimi çağrışımcılığın bir biçimi olarak gözükür. Locke’un da içinde bulunduğu deneycilerin etkisini gösterir. Öte yandan Kant’ın görüşlerinden esinlendiği de bellidir.
Ona göre ruhbilim iç deneye dayanan bir doğa bilimidir.Biz iç deneyde doğrudan doğruya varoluşu kavrarız. Kavranan bu varoluş, dolaylı olarak edindiğimiz verilerle karışmış değildir, arıdır. İnsanın özünde temellendirici ilke olarak bulunan Yüce’yi sezmek ve ahlakın genel geçerliğini kavramak gerekir. Bu da, iç deneyle kazanılan düzenleyici, yüce bir kuraldır. Beneke ruhbilimdç uygulanan tüm yöntemlerin dört başlık altında toplanabileceğini ileri sürmüştür:
1-Uyarıma ayrılan yöntem: Bunda us dışta oluşan etkilerden ayrı olarak duyum ve algıları yaratır.
2- Yeni, öğesel güçleri düzenleme yöntemi: Uyarım alınır ve onu kavramanın ne olduğu araştırılır.
3- Uyarım ve güçlerin eşitlenmesi ve aktarılması yöntemi: Bunda sistematik bağlantı, bir düşüncenin bilinçli uygunluğu ile başka bir düşüncenin bilinçsiz uygunluğu arasında oluşur.
4- Özdeş düşüncelerin alışılmış değişiklik ve karışımı yöntemi: Duyumlar yalnız kendimiz ve dış dünyanın bilgisi aracılığıyla kazanılır. Ayrıca, kendi ussal işlemlerimize uygun bilgiyi içsel (ruhsal) algıların yönlendirmesiyle elde edebiliriz. Bu algıdan yola çıkarak hem kendimizi, hem de benzetim aracılığıyla öteki varlıkların içsel doğasını kavrayabiliriz.
Beneke’nin ussal işlemleri açıklama çabası Herbart’ı anımsatır. Felsefe bilinçte birdenbire doğan sezgiyle ilgilenir. İçsel deneyle işe başlamak için başka bir seçenek yoktur. Bilinç, kendi kendini bilen tek varlıktır. Bilincin yapısı Herbart’ın dediği gibi yalın değildir, uyarımları almak ve düzenlemek için yüzeysel güç veya yetenekleri vardır.
Beneke Epikurosçuluk’la suçlandı. Bu suçlama onun bilimi etiğe uyarlama çabasından kaynaklandı.
• YAPITLAR: Neue Grundlegung zur Metaphysik, 1822, (“Metafiziğin Yeniden Temellendirilmesi”); Grundlegung zur Physik der Sitten, 1822, (“Töreler Fiziğini Temellendirme”); Lehrbuch der Psychologie als Naturıoissenschaft, 1833, (“Doğa Bilimi Olarak Psikolojinin Elkitabı”) Grundlinien der natürlichen Systems der Prakt, 1837-1840, (“Doğal Uygulama Dizgesinin Temel Çizgileri”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi