HENRIQUE [Gemici] (1394-1460)
Portekizli prens. Afrika’nın Batı kıyılarına yapılan keşif yolculuklarını özendirerek, Portekiz’in denizaşırı genişlemesine öncülük etmiştir.
4 Mart 1394’te Porto’da doğdu, 13 Kasım 1460’ta Algarve Eyaleti’nde Sagres’te öldü. Portekiz kralı I.Joâo ile kraliçe Lancasterli Philippa’nm beş oğlundan üçüncüsüdür. Askerlik, devlet yönetimi ve edebiyat gibi konularda eğitildi. Gemici lakabı kendisine sonradan, Ingiliz tarihçiler tarafından verilmiştir.
Ceuta’nın ele geçirilmesi
Kuzey Afrika’da önemli bir ticaret limanı olan Ceuta’nın Faslılar’dan alınması için Ağustos 1415’te düzenlenen seferde gösterdiği kahramanlıktan dolayı, kentin ele geçirilmesinden sonra Ceuta valisi ve şövalye yapıldı. Ceuta valiliği sırasında, putperestlere Hıristiyanlık’ı kabul ettirmek, altın üreten efsanevi Hıristiyan rahip kral John ile ilişki kurmak, Hindistan’a giden deniz yolunu keşfetmek ve altın bulmak gibi amaçlarla, Afrika’nın Atlantik Okyanusu kıyılarına seferler düzenlemeye karar verdi. Joâo Gonçelves Zarco ile Trista Vaz Teixeria adlı iki denizci 1418-1419 yıllarında gerçekleştirdikleri ilk keşif gezisinin sonunda, yüz yıl kadar önce Cenevizliler’in keşfettikleri Porto Santo ve Madeira adalarına ulaştılar.
1419’da Viseu dükü ve Covilhâ lordu yapılan Prens Henrique, aynı yıl Portekiz’in güney ucundaki Algarve Eyaleti’nin valisi oldu. Yerli ve yabancı denizcileri, haritacıları, astronomi bilginlerini ve gemi yapımcılarını yanma çağırarak, ileride düzenleyeceği seferleri yönetmek üzere Vila do Infante adlı bir merkez kurdurdu.
Bartolemeu Perestreole adlı bir denizci 1420’de Hindistan’a giden denizyolunu bulmak amacıyla çıktığı seferde, tehlikeli akıntılar ve fırtınalar nedeniyle, Bojador Burnu’nun ötesine geçememişti. Henrique, 1424’te 2.500 asker ve 120 attan oluşan bir birliği Kastilya Krallığı’nın egemenliğinde olan Kanarya Adaları’nı ele geçirmeye yolladıysa da, sefer amacına ulaşamadı. Dego de Sevilla adlı denizcinin 1427 ya da 1431’de çıktığı sefer sırasında, Asor Adaları keşfedildi. Bu adalar 1445’ten sonra Portekizliler tarafından kolonileştirildi.
Bojador Bumu’nun geçilmesi
1433’te I.Joâo’nun yerine geçen oğlu I.Duarte, Portekizliler’in denizlere açılma ve yayılma siyasetini sürdürdü. Henrique, ağabeyi Prens Pedro’nun 1425’te çıktığı Avrupa gezisinden dönüşünde, beraberinde getirdiği Marco Polo’nun yolculuk anılarını ve haritalarını inceleyerek coğrafya bilgisini derinleştirdi. Bu dönemde Portekizliler’in keşifler alanındaki en büyük başarıları, 1433 ya da 1434’te Gil Eannes adlı denizcinin yüzyıllardır aşılamayan Bojador Burnu’nu aşması oldu. Bojador Burnu’nun aşılması, o tarihe değin geçerli olan ve daha güneye gidilmesini engelleyen batıl inançların son bulmasına ve güneye yeni keşif seferleri düzenlenmesine yardımcı oldu. Bunu izleyen 3 yıl içinde, Portekizli denizciler Rio de Oro’nun en güney ucuna dek ulaştılar.
Henrique ve kardeşi Prens Fernando, 1437’de Ceuta’mn güvenliğini sağlamak ve yeni gelir kaynakları elde etmek amacıyla Tanca’yı ele geçirmek konusunda kralın onayını aldılar. Ancak Ağustos 1437’de düzenlenen sefer Portekizliler’in yenilgisiyle sonuçlandı ve Fernando, eski Ceuta Valisi Salah b.Salah tarafından tutsak alındı. 1438’de I.Duarte ölünce, veliaht V.Afonso henüz 6 yaşında olduğundan, ülke yönetimini naib sıfatıyla Prens Pedro üstlendi. Pedro, Faslılar’dan varlığını öğrendiği altının Portekiz’e getirilmesi için Henrique’in yeni seferler düzenleme planlarına destek oldu ve bu dönemde keşifler alanında önemli ilerlemeler kaydedildi.
Beyaz Burun’un geçilmesi
Yelkenli ve manevra gücü yüksek gemiler yerine, açık denizlerde sefer yapmaya elverişli hem yelkenle hem de kürekle çalışan, ağır ve alçak yeni gemiler yaptırtan Henrique, 1441’de, Nino Tristao ve Antao Gonçelves adlı denizcileri yeni bir sefer yapmakla görevlendirdi. 1441 ya da 1442’de Beyaz Burun’a ulaşan bu denizciler kıyıda yakaladıkları birkaç yerliyi altın tozu karşılığında serbest bıraktılar. 1442’de yeni bir sefere çıkan Gonçelves, seferden büyük miktarda altın ve çok sayıda köleyle birlikte döndü. Bu tarihten sonra Afrika ile köle ticaretine başlayan Portekizliler, bu yolla büyük bir servet sahibi oldular. Ayrıca ele geçirdikleri köleleri, Madeira Adası’nda kurdukları büyük şeker kamışı plantasyonlarında çalıştırmaya başladılar. 15.yy’da Batı Afrika’dan Lizbon’a her yıl 10.000 köle ve 700 kg altm gelmeye başladı.
Yeşil Burun Adaları’nın keşfi
Nino Tristao 1443’te Arguin Adası’nı keşfetti. Diniz Diaz, 1445’te Henrique’in emriyle çıktığı seferde, Nil Irmağı’nın bir kolu sandığı Senegal Irmağı’nı buldu. Irmağı izleyerek, rahip kral John’un ülkesi Etiyopya’ya ulaşmayı planladıysa da, bu yolculuğu başka bir sefere erteleyerek güneye inmeyi sürdürdü ve Yeşil Burundu buldu. Ertesi yıl, Nino Tristao Gambiya Irmağı’nın ağzını ve Yeşil Burun Adaları’nı buldu. Bu adaların bulunuşu Portekiz tarihinin geleceği açısından çok önemli bir rol oynadı. Portekizliler bu adaları, ileride Yeni Dünya’ya yapacakları yolculuklar için üs olarak kullandılar.
Portekizliler 1448’den sonra Batı Afrika kıyılarında ticaret merkezleri kurmaya başladılar. Bu merkezlerde, yerlilere ipek ve pamuk karşılığında, tahıl, giyecek ve at gibi mallar satarak büyük gelirler elde ettiler. Henrique’in sağlığında düzenlenen en son seferde, Pedro de Sintra adlı denizci, 1460’ta Sierra Leone kıyılarına ulaştı.
• KAYNAKLAR: C.R.Beazley, Prince Henry the Naviga-tor, the Hero of Portugal and of Modem Discovery, 1394-1460, 1895; J.P.O. Martins, The Portuguese Golden Age of Prince Henry the Navigator, 1914; E.Sanceau, Henry the Navigator: The Life of a Great Prince and his Times, 1947.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi