HARİZMİ (730 ? – 850 ?)
Arap bilim adamı. İlk cebir kitabını yazmış, bu matematik dalının bu adla tanınıp yayılmasını sağlamıştır.
Tam adı Ebu Abdullah Muhammed b. Musa el-Harizmi’dir. Yaklaşık 730 yılında Harizm (Harezm ya da Harzem) kentinde doğduğu, 850 yıllarına doğru (bazı kaynaklarda 835-844 arası, bazılarına göre 847’den sonra) aynı kentte öldüğü sanılıyor. Doğduğu kentten gelen Harizmi adı, Batı’da Al-Khwarizmi, Augrisme, Augrime, Augrim gibi değişik biçimlerde yazılmıştır. Yaşamı üstüne yeterli bilgi olmayan, yalnızca Abbasi halifesi Memun zamanında Bağdat’ta büyük ün kazandığı ve halifenin kitaplığında sorumlu bir göreve getirildiği bilinen Harizmi, Afganistan yoluyla Hindistan’a giderek Hint matematiğini öğrendi. 830’da Bağdat’a dönerek kütüphanecilik görevini sürdürdü ve doğruluğu kanıtlanmamış bir bilgiye göre, Halife Memun’un bir derecelik boylam dairesi yayını ölçmekle görevlendirdiği kurulda yer aldı.
Harizmi, çağdaşları içinde matematiğin gelişmesini en çok etkileyen bilim adamıdır. Özellikle 16. yy’da Batılı bilginlerin Arap kaynaklarını incelemeye başlamalarından sonra etkisi çağının çok ötesine taşmış, yapıtları Latince’ye çevrilerek Batı matematiğine kaynak olmuştur. Doğu’da ve Batı’da yazılmış ilk cebir kitabı sayılan Hisabü’l-cebr ve’l-mukabele (“Cebir ve Karşılaştırma Hesabı”) adlı ünlü yapıtında, İskenderiyeli bilgin Diophantos’un matematiğini ayrıntılı olarak inceleyen ve ikinci dereceden cebirsel denklemlerin çözümünü veren Harizmi’nin ilk kez bu yapıtta kullandığı “cebr” (Arapça’da kırık kemiği yerine yerleştirme anlamında) sözcüğü Latince’ye “algebra” biçiminde yerleşerek bu yeni matematik dalının evrensel adı olmuştur. Bazı kaynaklar bu bilim dalının Babilliler ve İbraniler’ce kurulduğunu, cebr sözcüğünün de Asurca “gabru”dan geldiğini ileri sürerse de, bu ulusların kullandığı cebir geometriye bağlı, Eukleides ve Diophantos eliyle geliştirilmiş eski ve geleneksel bir yöntemdir. Oysa Harizmi’nin cebiri geometriden bağımsız, yeni bir yönteme dayanır.
Harizmi’nin Arapça aslı kaybolduğu için yalnızca çevirilerinden izlenebilen ve tam adı bilinmediğinden Kitabü’l-muhtasar fi’l-Hisabi’l-Hindî diye anılan yapıtı Hint matematiğine ayrılmıştır. Bu yapıtta tanıttığı Hint numaralama yöntemine, Harizmi’nin adından kaynaklanarak “algoritma” adı verilmiş, gene Harizmi kanalıyla Batı’ya ulaşan ve sıfırı da kapsayan Hint rakamlarına da sonradan Arap rakamları denmiştir.
İslam dünyasında hazırlanmış ilk gök cetvellerini içeren ve uzun bir giriş bölümünde astronomiye ilişkin kuramsal bilgiler veren yapıtında da Harizmi, Hint kaynaklı bilgilerden ve Ptolemaios’un Almagest’ inden yararlanmıştır. Bath’lı Adelard’ın 1126’da Latince’ye çevirdiği, Madridli Meslem el-Macriti’nin genişletip yeniden yazdığı bu yapıtın en büyük özelliği trigonometri cetvellerini de kapsamasıdır. Ayrıca Harizmi, Halife Memun’un, yeryüzü ve gökyüzü haritalarını içeren bir atlas hazırlamakla görevlendirdiği kurulun da üyesiydi. Bu atlasa eklediği Kitabı Surat’ü’l-arz-Kitabı Resmü’l-mbu’l-ma’ mur adlı yazıda Ptolemaios’un coğrafyasındaki yanlışları düzelterek kişisel görüşlerini eklemiştir. Gene bazı kaynaklar Harizmi’nin, usturlabın ve başka gözlem araçlarının yapımına ve kullanımına ilişkin bilgi veren bir yapıtı daha olduğunu belirtirse de, söz konusu yapıtın ne Arapça’sı, ne de çevirisi bulunabilmiştir.
• YAPITLAR (başlıca): Hisabü’l-cebr ve’l-mukabele, (“Cebir ve Karşılaştırma Hesabı”) yazma; Kitabü’l-muhtasarfi’l-Hisabi’l-Hindî, (“Hint Hesabına Göre Matematik Özeti”) yazma; Kitabu’l-Amel bi’l-Usturlab,(“Usturlap İlişkin Deney Kitabı”) yazma; Kitabı Suratü’l-Arz, (“Dünyanın Yüzü”); Kitabü l-Ruhama.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi