HASAN HAYRULLAH EFENDİ (1834-1898)
Osmanlı şeyhülislamı. Sultan Abdülaziz ile V.Murad’ın tahttan indirilmeleri için fetva vermiştir.
İstanbul’da doğdu, aynı kentte öldü. Haşan Hayrullah Efendi, tersane yoklamacılarından Hamdullah Efendi’nin oğludur. Öğrenimini Arpacılar Camii imamı Hafız Ahmed Efendi’den daha sonra Bayezid Camii ders hocalarından Eğinli Mehmed Kasım Efendi’den gördü.
Sesinin güzelliği, güzel Kuran okuması nedeniyle saraya alındı. Sultan Abdülmecid’in ikinci imamlığına atandı. 1858’de Mekke payesine ulaştı. 1861’de Abdül-aziz tahta çıkınca, Hasan Hayrullah Efendi birinci imamlığa getirildi. Padişahın imamı olarak Bursa, Mısır, Avrupa gezilerine katıldı. 1868’de Anadolu, 1878’de Rumeli kazaskeri oldu.
11 Haziran 1874’te Turşucuzade Ahmed Muhtar Efendi’nin yerine ilk kez şeyhülislam oldu. Bir ay sonra görevinden alındı. Mehmed Rüşdü Paşa’nın sadrazamlığı sırasında ikinci kez 12 Mayıs 1876’da şeyhülislamlığa getirildi.
Hasan Hayrullah Efendi, Abdülaziz’i tahttan indiren Midhat Paşa, Hüseyin Avni Paşa, Mehmed Rüşdü Paşa ile birlikte “erkan-ı erbaa” denilen dört devlet adamından biridir. Padişahın, devleti yönetmekte yetersiz kaldığı, bilincinin yerinde olmadığı, devlet hâzinesini kişisel zevkleri için kullandığı gerekçesiyle verdiği fetva sonucu Abdülaziz 30 Mayıs 1876’da tahttan indirildi.
Abdülaziz’den sonra tahta V.Murad geçti. Dengesinin bozulması üzerine ancak üç ay işbaşında kalabildi. Yine Haşan Hayrullah Efendi’nin verdiği fetva ile 31 Ağustos 1876’da tahtından alındı.
Haşan Hayrullah Efendi 26 Temmuz 1877’de II.Abdülhamid tarafından görevinden alındı. Kendisine şeyhülharemlik verilerek Medine’ye gönderildi. Verdiği fetvaların uygunsuzluğu ileri sürülerek 1879’da Midhat Paşa ve arkadaşlarıyla birlikte Taif’te oturması zorunlu kılındı. Yaşamının sonuna kadar orada kaldı.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi