BERLAGE, Hendrik Petrus (1856-1934)
Hollandalı mimar ve kent planlamacısı. Süslemeden kaçan ve malzemenin özelliklerini temel alan anlayışıyla modern mimarlığın öncülerinden olmuştur.
21 Şubat 1856’da Amsterdam’da doğdu. Meslek öğrenimim 1875-1878 arasında Zürih Politeknik Okulu’nda Cuypers’in (1827-1921) öğrencisi olarak yaptı; G.Semper’in görüşlerinden etkilendi. İtalya, Avusturya ve Almanya’yı kapsayan bir Avrupa gezisinden sonra, 1889’da Amsterdam’da bağımsız mimar olarak çalışmaya başladı. Mimarlıkla bir bütün oluşturduğunu düşündüğü için mobilya tasarımıyla da uğraştı. 1900’lerin ilk yıllarında kent planlamasıyla ilgilendi ve özellikle yerleşim alanlarının gelişimi üstünde durdu. 1911 ’de ABD’ye yaptığı inceleme gezisinden sonra, Sullivan ve Wright’m gerçekleştirdiği yeniliklerin Avrupa’ya aktarılmasına öncülük etti. 1928’de CIAM’m (Congres internationaux d’Architecture modern-Uluslararası Modern Mimarlık Kon-
gresi) kuruluş çalışmalarında yer aldı. 12 Ağustos 1934’te Den Haag’da öldü.
Berlage’nin ilk yapıtlarında, Roman üslubun güçlü, yalın ve kitlesel görünümü egemendir. Beşik kemerler ve geniş duvar yüzeyleri bu etkiyi belli eder. Bu bakımdan ABD’li mimar H.H.Richardson’a yaklaşır. Ancak, Roman üsluptan etkilenmiş olmasına karşın, 19.yy Avrupa mimarlığında yaygınlık kazanmış olan tarihselci eğilime, yani geçmişteki üslupların taklide varan yinelenmesine şiddetle karşı çıkmıştır. En önemli yapıtı sayılan Amsterdam Borsası, geçmişten tümüyle kopmuş değildir; Roman üslubundan da, lö.yy mimarlığından da izler taşır. Ama geçmişin bu etkileri oldukça serbest ve özgün bir biçimde işlenmiş, yapı bazı nitelikleriyle geleceğin bağımsız deneylerinin habercisi olmuştur. Örneğin ana salonda tuğlanın yanı sıra, bazı yerlerde açık renkli taşlar da kullanılmış, çatının çelik konstrüksiyonu çıplak olarak bırakılmıştır. Bu özellik, Berlage’ın ilk mobilya çizimlerinde de bulunan, yalınlığa yönelik eğilimini yansıtır.
19.yy’ın gereksiz süslemeciliğine de tepki duyan Berlage, mimarlıkta akılcı bir tutumu yeğlemiştir. Geometrik çizgilerin egemen olduğu yapılarında büyük, basit kitlelere, düz, ama zengin dokulu yüzeylere yer vermesi bundandır. Özellikle iç mekân düzenlemeleri etkileyicidir.
Berlage akılcı tutumunun yanı sıra mimarlığın sorunlarını dürüstçe belirlemeyi ve belirtmeyi savunmuştur. Aynı dürüstlüğün, malzeme kullanımında da gösterilmesini istemiş, hatta sıva gibi örtücü nitelikteki malzemelere karşı çıkmıştır. Malzemenin özelliklerini korumaya yönelik bu anlayışı, özel konut yapımlarında bile sürdürmüştür. İlk yapıtlarından başlayarak uzun süre kullandığı başlıca malzeme tuğladır. Daha sonra aynı ilkeleri sürdürerek betona ağırlık vermiştir.
Berlage’nin savunduğu ve uyguladığı akılcı yaklaşım, Hollanda’da Pieter Oud’u ve De Stijl grubunu etkilemiştir. Öbür yandan, özellikle ilk yapıtlarındaki tuğla işçiliğinin kimi yönleri ve yapıyla bütünleşmiş süslemeler, daha sonra kendisinin de etkileneceği Michael de Klerk (1884-1923) ve Amsterdam Okulu’ nun dışavurumcu (ekspresyonist) tutumuna esin kaynağı olmuştur.
Sullivan, Wright ve Hollandalı genç Dışavurumcuların etkileri Berlage’nin üslubunda bir yenilenmeye yol açmıştır. Bu yenilenmeyi son önemli yapıtı olan Den Haag’daki Belediye Miizesi’nde izlemek olasıdır. Yine de Berlage’nin yeni akımlarla ilişkisinin sınırlı kaldığını belirtmek gerekir.
Berlage uygulamalarının yanı sıra, yaptığı yayın ve konuşmalarla da mimarlık alanında etkili olmuştur. Kendi görüşleri de yaşadığı dönemin toplumsal koşullarından önemli ölçüde etkilenmiştir. Ona göre, mimarlığın üslup oluşturucu bir sanat olabilmesi için, din ya da benzeri bir öğenin bütünleştirdiği bir toplumsal ortam gereklidir. Kendi döneminde bu bütünleştirici işlevi ticari yaşamın sağladığını düşünmüştür.
Berlage’nin yapıt ve düşünceleriyle oluşturduğu etki, onu modern mimarlığın öncülerinden biri durumuna getirmiştir. Özellikle Hollandalı mimarların ürünlerinin birçoğu, biçimsel farklılıklarına karşın, büyük ölçüde onun çalışmalarından kaynaklanır.
• YAPITLAR (başlıca): Damrak Ticaret Bloku, 1893 ve 1902-1903, Amsterdam; Amsterdam Borsası, 1897-1903; Henny Evi, 1898, Den Haag; Mandıra, 1914, Zuid Laren; insanlık Pantheonu Tasarımı, 1915; Hıristiyan Bilim Kilisesi, 1925-1928, Den Haag; Belediye Müzesi, 1930-1935, Den Haag. Kent Planlaması: Güney Amsterdam, 1902 ve 1915; Den Haag, 1908 ve 1924; Rotterdam, 1922; Utrecht, 1924. Kitap: Gedanken über den Stil in der Baukunst, 1905, (“Mimarlıkta Üslup Üzerine Düşünceler”); Grundlagen und Entwicklung der Architektur, 1908, (“Mimarlığın Temelleri ve Gelişimi”); Schoonheid en Samenleving, 1910, (“Güzellik ve Toplum Yaşamı”); Studies oy er Baukunst, Stijl en Samenleving, 1910; (“Mimarlık, Üslup ve Toplum Yaşamı Üzerine incelemeler”); Beschouwingen över Bouvjkunst en haar Ontwikkeling, 1911, (“Mimarlık ve Gelişimi Üzerine Düşünceler”); Amerikaansche Reisherinneringen, 1913, (“Amerika Gezi Anıları”); Het Wezen der Bouwkunst en haar Geschiede-nis, 1934, (“Mimarlık ve Tarihi”).
• KAYNAKLAR: M.Eisler, Der Maumeister Berlage, 1921; H.P.Gratana, Berlage Bouvjmeester, 1925; J.Havelaar, Dr.H.P. Berlage, 1927.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi