BOSCH van AKEN, Hieronymus (1450-1516)
Flaman ressam. Olağanüstü yaratma ve yorum gücünden kaynaklanan özgün sanatçı kişiliğiyle Geç Orta Çağ’ın Kuzeyli ressamları arasında en ilgincidir.
Yaşamı üzerine fazla bir bilgi yoktur, bilinen tarihler de kesin değildir. Hollanda’nın Brabant bölgesindeki Hertogenbosch (Bois-le-Duc) kasabasının kayıtlarında adı geçtiği için, orada doğduğu sanılmaktadır. Ailesinde birçok ressam vardır.Yapıtlarıyla daha sağlığında ünlenmiş, öldükten sonra da “insignis pictor” (seçkin ressam) olarak anılmıştır.
Bir biçim yaratıcısı olarak Bosch, 15. yy’da benzersiz bir ressam olarak tek başına yer alır. Bir yergi ustası ve Gerçeküstücülük’ün öncüsü sayılır. Gizli tarikatlarla bağı olduğu da öne sürülmüştür. Resimleri çağında da ilgi çekmiş, kopya edilmiştir. Bu ilgi 16. yy’m sonuna değin devam etmiştir. Örneğin Flaman sanatçı Pieter Cock, Bosch’un kompozisyonlarından yaptırdığı gravürleri yayımlamıştır. 1550’lerde, bunları damadı olan Pieter Bruegeİ’e göstermiş olduğu da sanılmaktadır.
Bosch’un resimlerindeki bakış açısını, kişiler ve tablo yüzeyi arasındaki ilişki belirler. İnsan figürü onu çok ilgilendirmez; vücudun ağırlığına, hacmine ve kişisel ayrıntılarına da aldırmaz. Yalın konturlarla belirttiği insan figürü onun için yalnızca bir araç değeri taşır. Manzaranın önüne sıradan nesneler gibi koyduğu kişiler, gerçekten bir resim mekânı içine yerleştirilmemişlerdir. Sanki havayla sanlı değildirler, ama Bosch yine de manzara-figür birliğini amaçlamıştır. Manzaralarında, sanki bir kulenin tepesinden bakılmış gibi, ufuk çizgisi yüksektedir; aynı resimde yer alan kişiler ise, daha alçak başka bir ufuk çizgisine göre çizilmişlerdir. Perspektifteki bu iki yanlılık ve arkaik denilebilecek uyumsuzluk, bakanın gözünde doğru bir derinlik izlenimi uyanmasına olanak vermez. Manzaranın çeşitli planlarının derinlikleri çizgi ve renkle titizce biçimlendirilmiştir, ama yine de
Bosch’un resimleri her şeyden önce dekoratif yüzeylere benzer.
Bir insan gözlemcisi olarak Bosch, Bruegel’in habercisidir. Acımasız düş gücüyle doğanın biçimini bozar, anlamını değiştirir. Hıristiyanlık’taki “passion” kavramı, yani din uğruna acıya katlanıp çile çekme, Bosch’ta kötülüğün şeytanca ve aşırılıkla hayal edilmesi biçimini alır. Resimlerinde İsa’nın düşmanlarını çirkinleştirmek, iğrençleştirmek, onlarla alay etmek için itici ve korkunç biçimler yaratır.
Titizlikle seçilmiş konular içinde, gerçek varlıklardan alınma öğelerle kurmaca canavarlar oluşturur. Düş gücüyle doğanın yasalarına karşı koyar, insanla hayvan, insan yapıtıyla doğa arasındaki farklılıkla alay eder. Boş inançlardan ve cehennem korkusundan kaynaklanan görüntülere kattığı garip yaratıklara belli bir gerçeklik kazandırmadaki ustalığı eşsizdir. Portreci değildir; kişiyle ilgilenmez, kişideki anormallikleri, aşırılıkları, karikatüre kayan yanlan sever. Çizdikleri zayıf, soluk yüzlü hastalıklı kişilerdir. Düşsel yaratıkları, karabasanlardan fırlamış varlıkları, meyve, kuş ve genç kadın figürleriyle bir araya getirir; çünkü dışavurumcu görüşü, hoşa gideni, saf ve ideal olanı da içermektedir.
Bosch astroloji, büyücülük ve simya ile ilgili simgeler de kullanmıştır.Resimlerinde,-bütün içindeki her ayrıntı simgesel bir anlam taşır. Bütünün kendisi ise bir çeşit alegoridir. Bu biçimler bütünü, şaşırtıcı yorumlarıyla her zaman belirli temaları yansıtır: Günah, İsa’nın çizdiği yoldan uzaklaşılmış olması, yeryüzü zevklerine aşırı bağlanma, boş gurur, inancın gücü, çile çekmenin erdemi vb. Bosch ‘entelektüel bağımsızlığı ve yaratıcı cesareti ile çağının ne kadar ilerisinde olursa olsun, biçim ve teknik bakımından 15. yy’a aittir. Deseni arkaik nitelikli, keskin çizgilidir; boya tekniği ise, üst üste gelen ince saydam katlardan oluşur. Madalyon ve rölyef yapan bir heykelci gibi profilden, hemen hemen saydam biçimler yaratır. Çizdiği vücutlar yüzey üzerinde yassılaştırılmış, dekoratif bir çekiciliği olan siluetler halindedir.
Nesnelerin kendi rengini kullanır; çok ince., zarif, ışıklı tonlarla çalışır, daha çok pembe, mor, soluk yeşil, sarı, morumsu siyah ve mavileri bir araya getirir. Geç dönem yapıtlarında bir gri renk ustası olarak belirir. Onun bu grileri yer yer kuvvetli renk vurgularıyla kırılır ve resme bir mekân duygusu, bir şiirsellik kazandırır.
Bosch’unsanatına yakın zamanlara değin gereken önem verilmemiştir. Günümüze ulaşan 40 kadar resminden yalnızca yedi tanesi imzalıdır, hiçbirinin de tarihi yoktur. Bu nedenle resimlerinin kesin bir sıralaması yapılamamakta, yalnız aralarındaki benzerliklere göre kabaca dönemlere ayrılabilmektedir. Bosch’un tablolarının büyük bir bölümü İspanya Kralı II. Philip tarafından toplandıkları için bugün Prado Müzesi’ndedir.
• YAPITLAR (başlıca): Yedi Ölümcül Günah, Prado, Madrid; Büyücü Taslağı; Deliler Gemisi; Vaftizci Yahya Çölde, Lazaro Galdiano Müzesi, Madrid; Saman Arabası, Prado, Madrid; Zevk Bahçesi, Prado, Madrid; Aziz Antonius’un Baştan Çıkarılışı, Ulusal Müze, Lizbon; Dikenle Taçlandırma, Ulusal Galeri, Londra; Savurgan Oğul, Boymans Müzesi, Rotterdam; Tövbekar Hieronymus, Ducale Sarayı, Venedik; Uç Kutsal Kralın Bağlılık Sunuşu, Prado, Madrid; Son Yargı, Görsel Sanatlar Akademisi, Viyana.
• KAYNAKLAR: C.A.W. Aymes, Die Bildersprache des Hieronymus Bosch, 1961; L.V. Baldass, Hieronimus Bosch, 1943; W. Fraenger, Hieronymus Bosch, Das Tausendjdhrige Reich, 1947; M.J. Friedlânder, Die altnie-derlândische Malerei, 1927; C.de Tolnay, Hieronymus Bosch, 1965.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi