HOCA SADEDDİN EFENDİ (1536-1599)
Osmanlı, tarihçi. Osmanlı Devleti’nin 1299-1520 arasındaki tarihini anlatan yapıtıyla tanınmıştır.
Mehmed Sadeddin Efendi, İstanbul’da doğdu, 2 Ekim 1599’da aynı kentte öldü. I.Selim’in [Yavuz] nedimi Isfahanlı Haşan Çan’ın oğludur. Sahn müderrisi Karamani Mehmed Efendi ile döneminin ünlü bilginlerinden ders gördü. 1555’te Ebussuud Efendi’ den mülazemet alarak Murad Paşa medresesine atandı. 1564’te “Hâriç”, 1571’de “Sahn” derecesine yükseldi.
Şehzade Murad’ın (III.Murad) hocalığı göreviyle Manisa’ya gitti. Yirmi ay burada kaldıktan sonra şehzade ile birlikte İstanbul’a gitti. III.Murad, 22 Aralık 1574’te tahta çıktıktan sonra, Sadeddin Efendi, padişah hocalığına getirildi. Bu sıfatla devletin iç ve dış politikasına karışmaya başladı.
1578’de Ingiltere Kraliçesi I.Elizabeth’in gönderdiği elçilerin isteklerine uygun olarak, İran savaşlarının bir an önce bitirilerek Ispanya’ya karşı ortak cephe alınmasına çalıştı.
Sadeddin Efendi III.Murad’m ölümünden sonra 1595’te tahta geçen III.Mehmed’in de hocası oldu. Ertesi yıl, padişahın ordunun başında Eğri seferine gitmesini sağladı. Haçova Savaşı’nın kazanılmasında yararlıkları dokundu, fakat sarayda etkisi azalmaya başladı. Bir süre sonra görevinden alındı. Sadrazam Hadım Haşan Paşa’nın muhalefetine karşın III.Meh-med, Sadeddin Efendi’yi yeniden padişah hocalığına getirdi. I Nisan 1598’de de şeyhülislamlığa atadı. İki padişahın hocalığında bulunup şeyhülislam olduğu için kendisine “Camiü’r-riyaseteyn” unvanı verildi.
Sadeddin Efendi, Muslihiddin Lârî’nin Mir’atü’l-Edvâr ve Mirkâtü’l-Ahbâr adlı Farsça genel dünya tarihini Türkçe’ye çevirdi. Yapıtın sonundaki Os-manlılar bölümünü eksik ve hatalı buldu ve “Hoca tarihi” diye de bilinen Tacü’t-Tevârih’i yazdı. Kendisinden önceki tarihçilerden Aşıkpaşazade, İdris Bitlisi, Neşrî, Hadidî ve Ahmedî’nin yapıtlarından da yararlandı. Seci ve kafiyelerle yüklü ağdalı bir dille yazılan yapıt, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan
I.Selim dönemi sonuna kadar geçen olayları kapsar. Yapıtın sonuna da babası Haşan Çan’ın anılarına dayanarak yazdığı, I.Selim’in saltanatı ve yaşamı ile ilgili bilgiler veren Selimnâme’y’ı eklemiştir.
Tacü’t-Tevarih’e 1554’e kadar gelen ekler yazılmıştır. Bunların kimin tarafından yazıldığı kesinliğe kavuşmamıştır. Batı’mn da ilgisini çeken bu ünlü yapıtın tümü Almanca, İtalyanca ve Fransızca’ya, kimi bölümleri de İngilizce, Rusça, Macarca ve Latince’ye çevrilmiştir.
• YAPITLAR (başlıca): Tacü’t-Tevârih, (ö.s.), 2 cilt, 1862-1863; yeni harflerle, 5 cilt, I.Parmaksızoğlu (yay.), 1974-1979. ‘
• KAYNAKLAR: M.Aktepe, “Hoca Sadeddin Efendi’nin Tacü’t-Tevârih’i ve bunun Zeyli Hakkında”, Türkiyat Mecmuası, (13), 1958; Ahmet Refik, Alimler ve Sanatkârlar, 1924; F.Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, 1982; İlmiye Salnâmesi, 1916.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi