BORDA, Jean Charles de (1733-1799)
Fransız matematikçi, fizikçi. Geliştirdiği araç ve yöntemlerle, hidrodinamik, astronomi ve geodezi alanlarında ölçüm tekniklerine katkısı olmuştur.
Jean Charles de Borda 4 Mayıs 1733’de Dax’da doğdu. La Fleche Koleji’nde okudu. Bir süre matematik öğretmenliği yaptıktan sonra askerliği seçerek önce istihkâm sınıfına, ardından da hafif süvari birliğine girdi. 1756’da yazdığı Memoire sur le Mouvement des Projectiles (“Mermilerin Hareketi Üstüne Bir İnceleme”) adlı yapıtıyla Bilim Akademisi’ne üye olarak alındı. 1760’lardan başlayarak, askerliğin yanı sıra akışkanların direnci, hidrolik çarklar ve astronomi araçları üzerine araştırmalar yaptı, bu konularda çeşitli yapıtlar yayımladı. 1775’te de Kanarya Adaları’nın kesin yerini saptamakla görevlendirildi. Bu amaçla, eskiden yer tayininde kullanılan manyetik yöntem yerine yeni astronomi yöntemlerinden yararlandı. 20 Şubat 1799’da Paris’te öldü.
Borda, başta yansıma dairesi ve sinyal tekrarlayıcı çember olmak üzere, astronomi ve geodezide kullanılan bir çok araç geliştirdi. 1792’de Paris’teki saniye sarkacının uzunluğunu belirledi ve sarkacın salınım peryodunu ölçmek için bir yöntem geliştirdi. Hidrodinamik alanında da sıvı ya da gaz sistemlerinin genişlemesine ilişkin, kendi adıyla anılan bir kuramı öne sürdü. Çıkış çapı sabit bir kaptan akan sıvının akışını hızlandıracak bir püskürtücü tasarladı.
Borda, J.B.J.Delambre ve P.Mechain ile (1744-1804) birlikte bir meridyen yayını ölçmek için kurulan komisyona katıldı ve yeni ağırlık ve ölçüm sistemlerine ilişkin çalışmalara önemli katkılarda bulundu. Temel uzunluk ölçüsü birimi olan metre, 1791’de kabul edilen tanımına göre, yer meridyeninin kırk milyonda biri uzunluğundaydı. Bu meridyenin uzunluğu ise J.Delambre ve P. Mechain’in geodezi ve astronomiye dayalı ölçümlerinden yararlanılarak hesaplanmıştı. 1799’da ilk standart metreyi yapan E.Le-noir (1744-1832) Borda’mn yönetiminde çalıştı. “Arşiv metresi” adı verilen bu standart, 25 mm eninde ve 4 mm yüksekliğinde, iki ucu arasındaki uzaklığın uzunluk birimi olarak kabul edildiği platin bir çubuktu. Ne var ki daha sonraki çalışmalarda bu ilk standart metrenin, dünyanın şekli konusundaki verilerin doğru olmayışı ve geodezi ölçümlerinde önemli hatalar bulunması nedeniyle, yeniden üretilemeyeceği ortaya çıktı.
• YAPITLAR (başlıca): Memoire sur le Mouyement des Projectiles, 1756, (“Mermilerin Hareketi Üzerine Bir İnceleme”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi