HALDANE, John Scott (1860-1936)
İskoç fizyoloji bilgini. Solunum fizyolojisine ilişkin çalışmalarıyla tanınır.
3 Mayıs 1860’ta Edinburgh’da doğdu, 14/15 Mart 1936’da Oxford’da öldü. Iskoçya’nın köklü ailelerinden birinin oğlu, 1905-1915 arası devlet bakanlığı görevini üstlenen, düşünür Richard Burdon Haldane’in (1856-1928) kardeşi, Oxford Üniversitesi’ nin fizyoloji profesörlerinden John Burdon-Sander-son’ın (1828-1905) yeğeni, ünlü genetik bilginlerinden John Burdon Haldane’in babasıdır. 1884’te Edin-burgh Üniversitesi’nden tıp diplomasını alıp, bir süre Dundee’deki University College’da ve Berlin’de çalıştıktan sonra 1887’de Oxford Üniversitesi’nde dayısı Burdon-Sanderson’ın fizyoloji kürsüsünde laboratu-var asistanı oldu. Yaşamının sonuna değin tüm etkinliğini bu üniversite çevresinde sürdüren Haldane, 1907-1913 arası, Oxford Üniversitesi’ne bağlı New College’da fizyoloji derslerini üstlenmiş, ayrıca Yale, Glasgow ve Dublin üniversitelerinde düzenli olarak konferanslar vermiştir. 1912’den başlayarak Doncaster yakınlarında kurulan ve 1921’de Birmingham’a taşman bir madencilik araştırma laboratuvarı-nın başkanlığını da öğretim göreviyle birlikte yürüten Haldane, 1897’de Royal Society’ye üye seçilmiş, aynı kurumun verdiği Royal (1916) ve Copley (1934) madalyalarıyla ödüllendirilmiştir.
1892’den sonra, maden ocaklarındaki patlamalar ve boğucu gazlar üzerinde çalışmaya başlayan Haldane, bu tür kazalarda ölümlerin büyük ölçüde karbon-monoksit zehirlenmesinden ileri geldiğini saptadı. Karbonmonoksit alyuvarlarda oksijeni taşımakla görevli hemoglobine bağlanarak, dokulara oksijenin taşınmasını engelliyordu. Daha sağlıklı analiz yapabilmek için 1898’de kendi adıyla anılan gaz analiz aygıtını birkaç yıl sonra da Joseph Bancroft ile birlikte kanda çözünmüş gazların belirlenmesini sağlayan bir yöntem geliştirdi.
1905’te, John Gillies Priestley (1880-1941) ile ortak çalışmaları sonucunda, akciğerlerdeki küçük hava keseciklerinde (alveoller) karbondioksit basıncını belirli bir düzeyde tutabilmek için, dinlenme halindeki kişide solunumun otomatik olarak düzenlendiğine ilişkin önemli gözlemlerini yayımladı. Gene bu incelemede, olağan koşullarda solunum ritminin ara beyindeki solunum merkezine ulaşan atardamarlardaki kısmi karbondioksit basıncına göre düzenlendiğini açıkladı, sonradan kandaki hidrojen-iyon yoğunluğunun bu düzenlemede etkili olduğu anlaşıldı.
Dalgıçların “vurgun” yemeden su yüzeyine çıkabilmesi için, Bert gibi, basıncın kademeli olarak düşürülmesini öneren Haldane, 1911’de bu kez düşük basıncın fizyolojik etkilerini deniz düzeyinden yüksekte araştırmak üzere ABD’de Colorado’da Pikes Peak’e tırmanan bir ekibe katıldı. Yüksek bölgelerde yaşayanların, bu koşullara uyum sağlayabilmesi için, akciğerlerdeki hava keseciklerinin iç çeperlerini oluşturan doku hücrelerince oksijen salgılandığını açıkladıysa da, bu görüşü bilim çevrelerinde desteklenmedi.
• YAPITLAR (başlıca): The Cause of Death inColliery Explosions, 1896, (“Maden Ocağı Patlamalarında Ölüm Nedenleri”); Respiration (J.G. Priestley ile), 1935, (“Solunum”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi