BERZELIUS, Jöns Jacob (1779-1848)
İsveçli kimyacı. Pek çok elementin atom ağırlığını belirlemiş, elementler için simgesel adlandırma sistemini ve inorganik tuzlar için “ikicilik kuramını” geliştirmiştir.
20 Ağustos 1779’da Östergötland’da, Linköping yakınlarındaki Vâversunda kasabasında doğdu. Dört yaşında babasını, dokuz yaşında da annesini kaybedince kız kardeşiyle birlikte dayısının yanına sığındı, ama mutlu bir aile yaşamı bulamadı. Akrabalarının yanında sığıntı gibi yaşamak, yeğenleriyle aralarındaki geçimsizlik ve para sıkıntısı onu yaşama karşı hırçınlaştırdı. 1793’te girdiği Linköping Lisesi’nde de uyumlu bir öğrenci olmayı başaramayan Berzelius, diplomasını alırken öğretmenleri üzerinde oldukça lumsuz izlenimler bırakmıştı.
Liseyi bitirince tıp öğrenimi yapmaya karar verdi ve 1796’da Uppsala Üniversitesi’ne girdi; ancak parasal olanakları çok kısıtlıydı. Önce özel dersler vererek, 1798’de de üç yıllık bir burs alarak öğrenimini güçlükle sürdürdü. Lise yıllarında olduğu gibi üniversitede de öğretmenleriyle iyi ilişkiler kuramamış, özellikle fen bilimlerindeki eğitim düzeyini çok yetersiz bulduğundan onlarla sık sık çatışmıştı. Bu yüzden, kimyanın en büyük bilginlerinden biri olan Berzelius, kimya bitirme sınavında geçer notu güçlükle alabildi. 1802’d.e tüm sınavlarım vererek tıp öğrenimini bitirince Stockholm Üniversitesine bağlı Tıp Okulu’nda kadromuz tıp ve eczacılık asistanı olarak çalışmaya başladı. Stockholm’ün yoksul semtlerinde doktorluk yaparak geçimini sağlamaya çalışırken, işten ayırabildiği tim zamanını kimya araştırmalarıyla değerlendiriyordu.
1807’de tıp ve eczacılık kürsüsünün profesörü ölünce onun yerine Berzelius getirildi ve o tarihten sonıra, laboratuvar araştırmalarına ağırlık vererek kita.plarmm ilk notlarını derleyen Berzelius’un yaşamında en verimli dönem başladı. Kısa sürede değerini kabul ettiren kimyacı 1808’de İsveç Bilimler Akademisi üyeliğine, iki yıl sonra da başkanlığına seçildi. Ay’nı yıl, Berzelius’un profesör olduğu Tıp Okulu Stockholm Üniversitesi’nden ayrılarak Karolinska Enstitüsü adıyla özerk bir yapıya kavuştu. Onu izleyen yıllarda İngiltere, Almanya ve Fransa’ya ^giderek çağın en ünlü kimyacılarıyla tanışan Berzelius, pek çok genç kimyacıyı birlikte çalışmak üzere İsveç’teki laboratuvarına çağırdı. 1.818’de İsveç Bilimler Akademisinin sekreterliğine atandı, 1835’te geç yaşta evlenirken tören sırasında İsveç Kralı XIV. Karİdan baron unvanı aldı ve 7 Ağustos 1848’de Stockholm’de öldü.
Kimyada vardığı noktayı eğitimden çok kendi çabalarına borçlu olan Berzelius, ülkesinde bulabildiği tüm kitapları okuyarak bu bilimi öğrenmeye çalışırken, ne 18. yy’da Stahl’ın geliştirdiği “filojis-ton” kuramından haberi vardı, ne de Lavoisier’nin bu yanlış inancı yıkarak kimyada devrim yaratan çalışmalarını biliyordu. Bununla birlikte daha ilk deneylerinde, kimyasal bileşiklerin yapısında oksijenin çok önemli bir rol oynadığını fark etti ve Lavoisier gibi o da flojistoncuların karşısında yer aldı. 19. yy başlarında İsveç Avrupa’da gelişen yeni kimya akımlarının oldukça dışında kaldığından, Berzelius da önceleri ister istemez İsveç ve öbür İskandinav ülkelerinde yetişmiş kimyacıların çalışma konularına ilgi duydu. Bu konulardan biri de, bilinmeyen yeni element ve mineralleri bulmaktı. Berzelius’un ilk çalışmalarının seçiminde, kimyaya ve mineralojiye büyük ilgi duyan Wilhelm Hisinger adında bir maden işletmecisiyle yakın dostluk kurmasının da büyük etkisi olmuştur. Birlikte çalışmaya başladıkları 1803 yılında Hisinger’ in önerisiyle, ilkin onun maden ocağındaki çeşitli minerallerin kimyasal analizine giriştiler ve bir maden filizinden o güne değin bilinmeyen seryum elementini ayırdılar. Mineralojiye duyduğu ilgiyi hiçbir zaman yitirmeyen Berzelius, sonraki yıllarda selenyum ve toryumu keşfetti, lityum, tantal, vanadyum, zirkonyum ve nadir toprak elementlerinden pek çoğu gene onun gözetimi altında çalışan öğrencileri tarafından onun laboratuvarında bulundu. Gerçekten de minerallerin kimyasal analizini yeni yöntemlerle geliştirerek bulunduğu noktadan çok ötelere götüren Berzelius olmuştur. 1814’te mineralleri o güne değin yapıla-geldiği gibi dış görünümlerine ya da fiziksel özelliklerine göre sınıflandırmanın çok yanlış olduğunu vurgulayarak, ilk kez kimyasal yapıya dayanan bir sınıflandırma önerdi. Başlangıçta tepkiyle karşılanan bu sınıflandırma sonradan mineraloji bilginlerince de benimsendi ve silisyum dioksidin asit yapıda olduğunu açıklayan Berzelius mineralojiye silikatlar adıyla bilinen büyük bir mineral grubu kapandırdı.
Berzelius’un daha ilk çalışma yıllarında ilgilendiği alanlardan biri de elektrokimyadır. 1803’te Hisinger ile birlikte, elektrik akımının çeşitli sodyum, kalsiyum ve potasyum tuzlan üzerindeki etkilerini incelemek üzere giriştikleri uzun elektroliz deneyleri, Berzelius’un ünlü “ikicilik” (düalistik) kuramına da temel olmuştur. Bu çalışmalarında, elektroliz sırasında her tuzun kendisini oluşturan asit ve bazlara ayrıştığım, bazların eksi kutupta, asitlerin ise artı kutupta toplandığını gözlemlediler. Oksijenin yalnızca tüm asitlerin değil, bazların da temel bileşenlerinden biri olduğunu ileri süren Lavoisier’nin görüşüne ve kendi deney bulgularına dayanan Berzelius, bazları elektropozitif oksitler, asitleri de elektronegatif oksitler olarak tanımladı. Böylece, tuzların artı ve eksi değerli bileşenlerden oluştuğunu, karşıt yüklü bu iki bileşenin birbirini nötürleştirerek bir arada kalabildiğini savunan “ikicilik kuramını” geliştirdi. Tuzların formülünde de, o tuzu oluşturan asit ve baz köklerinin ayrı ayrı belirtilmesini önerdi (örneğin MgCO3 için MgO ve C02).Ayrıca bütün metal tuzlarının elektroliz sonuçlarını değerlendirerek, elektronegatifliği en yüksek element olarak oksijeni alıp bütün öbür elementleri eksi yönde oksijen, artı yönde de potasyum arasında sıraladı. Berzelius bu kuramıyla, çağdaşlarını çok uğraştıran kimyasal ilgi sorununu çözdüğüne ve element ya da kökleri birbirine çeken kuvvetin tutarlı bir açıklamasını yaptığına inanıyordu. Ancak, 1820’lerden sonra uzun zaman etkisini sürdüren ve özellikle inorganik bileşiklerin kararlılığını açıklamada önemli rol oynayan ikicilik kuramı, organik bileşiklere uygulandığında geçerliliğini yitirip çökmeye başladı. Özellikle 1834’te Dumas ve Laurent’in klor atomunun bazı organik bileşiklerdeki hidrojen atomuyla yer değiştirdiğini, üstelik bileşiğin kimyasal özelliklerini etkilemediğini açıklamaları bu kuramı temelden yıktı. Öteden beri tutucu olduğu bilinen, yaşlandıkça kendi bilgilerine aykırı hiçbir yeniliği benimsemeyen Berzelius bu deneyin sonucuna kesinlikle inanmadı. Elektronegatif klor atomunun, elektropozitif hidrojen atomunun yerini alması onca olanaksızdı. Kuramına uymayan bu sava katılmadığı gibi, 1838’de Dumas’yı öyle kıyasıya eleştirdi ki, sonunda Dumas bile deney bulgularını inkâr etmek zorunda kaldı.
19. yy’ın başlarında atom kuramıyla kimyada yeni bir dönemi başlatan Dalton, hidrojen atomunun ağırlığını temel birim kabul ederek bütün öbür elementlerin atom ağırlıklarını hidrojene göre belirlemişti. Tüm kimyasal olayların oksijen atomu çevresinde döndüğüne inanan Berzelius ise, hidrojen yerine oksijen atomunu temel alarak elementlerin atom ağırlıklarını belirlemeye girişti. Çalışmaya başladığında laboratuvarı çok ilkel ve yetersiz araçlarla donatılmıştı; ancak, onun en güçlü yönü olan doğru ve hassas analiz yöntemleriyle elde ettiği sonuçlar, bugün kabul edilen değerlerden pek farklı değildir. 1818’de yayımladığı tablo, oksijenin atom ağırlığını 100 kabul ederek o dönemde bilinen 49 elementten 45’inin göreli atom ağırlığını ve yüzlerce inorganik bileşiğin element oranlarını kapsıyordu. Bunca element ve bileşik üzerinde çalışırken, kimyasal tepkimelerin ve bileşiklerin formüllerini kısaca yazmanın yollarını aramaya başladı. O yıllarda geçerli olan sistem Dalton’un önerişiydi ve elementler, üzerine çeşitli işaretler eklenmiş dairelerle gösteriliyordu. Bileşik formüllerinin yazımında bu işaretlerin son derece kullanışsız olduğunu gören Berzelius, bugün bilenen element simgelerini önererek uluslararası bir kimya dilinin doğuşunu hazırladı.
Genç kimyacıların önderliğinde organik kimyanın giderek gelişmesini ve kendisinin çok önem verdiği inorganik kimyayı ikinci plana itmesini kırgınlıkla izleyen Berzelius, organik kimyayla hiç ilgilenmedi. Oysa, tıp asistanı olduğu yıllarda kan, kemik, süt, yağ, hücre zarı gibi pek çok fizyolojik maddeyi incelemiş, kanda demir elementinin, kas hücrelerinde ise laktik asidin varlığını saptamıştı. Bu çalışması sonradan, kimyanın en önemli konularından biri olan izomerlik olayına ışık tuttu. Berzelius, kas hücrelerindeki laktik asit ile ekşimiş sütteki laktik asidin bileşimindeki maddelerin aynı olmasına karşın, özelliklerinin değişik olduğunu ve polarılmış ışığı ters yönde etkilediklerini gözlemlemişti. 1823’te, Wöhler’ in çözümlediği siyanik asitle, 1824’te Liebig’in çözümlediği fülminik asidin formüllerinin aynı (HNCO) olması, Berzelius’u yeniden bu konuya yöneltti. 1827’de bu olayı “izomerlik” diye adlandıran Berzelius, bazı bileşiklerde atomların değişik biçimlerde bir araya gelebileceğini açıklarken, ilende gelişecek olan uzaysal yapı ve yapı çözümlemesi kuramlarının habercisi oluyordu.
Kimyada “kataliz” terimini de ilk kullanan Berzelius’tur. 1835’te, başta kimyacıların, özellikle Kirchhoff ve Davy’nin deneylerinden, ortamda bulunan bazı etkenlerin tepkimeleri kolaylaştırdığı sonucunu çıkarmış ve bu tür süreçlerde bilinmeyen katalitik güçlerin rol oynadığını öne sürmüştü.
Yeni düşünce ve gelişmelere açık olmayan bilimsel tutuculuğu nedeniyle zaman zaman eleştirilmesine karşın Berzelius, önceki yüzyılların ve çağının bilgilerini mantıksal bir bütünlüğe kavuşturan en büyük kimya sistematikçilerinden biridir. Yapıtlarının çoğu, bir yıl kadar öğrencisi ve ömür boyu yakın dostu olan Wöhler eliyle Almanca’ya çevrilmiştir.
• YAPITLAR (başlıca): Liirbok i kemien, 2 cilt, 1808-1812, (“Kimya Ders Kitabı”); Theory of Chemical Proportions, 1814, (“Kimyasal Oranlar Kuramı”); Jahresbericht iiber dic Fortschritte der Pbysischen VZissenschaften, 27 cilt, 1822-1847, (“Fizik Bilimlerindeki Gelişmeler Üzerine Yıllık Rapor”).
• KAYNAKLAR: B. Harrow, Eminent Chemist of Our Time, 1927, P. Lenard, Great Men of Science, 1938; F.T. Moore ve W .T. Hail, A History of Chemistry, 1939.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi