Memduh Şevket ESENDAL Hikâyeci, romancı, siyaset adamı (Çorlu 1883-Ankara 1952).
Çorlu’ya yerleşmiş Rumeli göçmeni bir ailenin çocuğudur. Düzenli öğrenim görmedi. 1906’da gizli İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne girerek siyasete atıldı. 1908’de İttihat ve Terakki’nin İstanbul teftiş kurulunda görev aldı. Üretime katkısı olan toplulukların yurt yönetiminde de payı olması gerektiğini savunuyordu. Türk – İslâm dünyasındaki meslek kuruluşları olan Fütüvvet örgütünün canlandırılmasını, milletvekillerini illerin değil eski loncaların bir devamı olarak kurulacak Esnaf Odaları’nın seçmesi gerektiğini savundu. Meslekî temsil adı verilen bu esasa dayanılarak kurulmuş Esnaf Odaları’nın yönetiminde görev aldı. Kurtuluş Savaşı’nda Anadolu’ya geçti; Bakü’da ortaelçi (1920-1924), Tahran (1925-1930) ve Kabil’de (1932-1938) elçi olarak bulundu. Elazığ (1930-1932), Bilecik (1938-1950) milletvekili olarak TBMM’de görev aldı, CHP’de genel sekreter olarak çalıştı.
Edebi Kişiliği
1912’den başlayarak dergi ve gazetelerde takma adlarla (Mustafa Memduh, Mustafa Yalınkat, M. Oğulcuk, İstemenoğlu, M.Ş. ve M.Ş.E. kısaltmalan) hikâyeler yayımladı. Bunlarda genellikle taşra yaşantısını yansıtıyor, başkalarından hiç farkı olmayan insanların başından geçen günlük olayları basit çizgilerle canlandırıyordu. 1925’te eski İttihatçı arkadaşlarının çıkardığı Meslek dergisinde 35 hikâyesi yayımlanmıştı. Uzun bir aralıktan sonra Sanat ve Edebiyat gazetesi (1947), Ulus gazetesi (1948-1949), Seçilmiş Hikâyeler (1951-1952), Türk Dili (1951) dergilerinde yeni hikâyeleri çıktı. 1934 yılında yayımlanmış Ayaşlı ve kiracıları adlı romanı da ancak bu son dönemde ilgi topladı ve ün kazandı. Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki Ankara’nın görgülü görgüsüz çeşitli çevrelere bağlı insanlarım, oda ofla kiraya verilen bir evdeki yaşantılanyle birlikte dedikodular, kumar partileri, türlü çıkar hesapları, mal-mülk kaygıları arasından gösteren bu romanında ve Hikâyeler 1, II (1946) adlı kitaplarıyle bunlara sonradan eklenen hikâyelerin derlendiği Temiz sevgiler (1965), Ev ona yakıştı (1971) adlı eserlerinde, yurdun dört bir köşesinden tanımak imkânını bulduğu türk insanının psikolojisini canlandırır. Kahve sohbetlerinden, devlet dairelerindeki yurttaş-memur ilişkilerine, rüşvet dalgalarına, dar gelirli insanların dertlerine kadar uzanan serüvenini şakacı, alaylı, babacan bir anlatışla dile getirir. Hükümet dairelerine işi düşen zavallı yurttaşların dertlerini, yönetici zorbalıklarını, eski-yeni hayat karşılaştırmalarını, yan sarhoş, yarı bunak, yarı aydın kişilerin ağzından yansıtarak toplumun panoramasını gözlerimizin önüne serer. Esendal’ın özelliği politik görevinin görüp kaydetmee fırsat verdiği sayısız haksızlıkları, halkı hiçe sayan, vaktini, umudunu, enerjisini, hattâ hayatını harcayan bürokrasiyi tarafsız bir gözlemle verebilmiş olmasındadır. Hikâyelerinin çoğu monolog biçimiyle veya kısa konuşmalarla oluşur. Ki-
şilerin ruh hallerini konuşmalarıyle, sözleriyle vermesini başarır, Ömer Seyfettin’in belli bir konu kanalıyle anlatmağa çalıştığı durumları, sade, süssüz, yapmacıktan uzak diliyle, âdeta enstantane denebilecek bir fotoğraf tarafsızlığıyle yansıtır. Kendi iktidar günlerinde, belki de yukarıdan bir kararla önleyebileceği çeşitli yolsuzlukları, yobazlıkları, haksız zenginlikleri, memur vurdum duymazlıklarını, sanki önleyememenin acısını duya duya dile getirmiştir.
Eserleri
Roman
Ayaşlı ve Kiracıları (1934)
Vassaf Bey (1983)
Miras (1988)
Hikaye
Birinci Kitap (1946)
İkinci Kitap (1946)
Temiz Sevgiler (1965)
Ev Ona Yakıştı (1971)
Otlakçı (1983)
Mendil Altında (1983)
Sahan Külbastısı (1983)
Veysel Çavuş (1984)
Bir Kucak Çiçek (1984)
İhtiyar Çilingir (1984)
Hava Parası (1984)
Bizim Nesibe (1985)
Kelepir (1986)
Gödeli Mehmet (1986)
Güllüce Bağları Yolunda (1992)
Gönül Kaçanı Kovalar (1993)
Tahran Günlüğü (1998)