BARZANİ, Molla Mustafa (1903-1979)
Irak’taki Kürt milliyetçi hareketinin önderi. Bağımsız Kürt devleti kurmak için çalışmıştır.
Barzan’da doğdu. Kuzey Irak’taki Kürt Barzan aşiretinin reisiydi. Irak’ın II.Dünya Savaşı sırasındaki karışık durumundan yararlanan Barzani, 1943’te kardeşi Şeyh Ahmed’in desteğiyle Barzan’da ayaklandı. Kısa sürede yatıştırılan olaylardan sonra 1945 Ağustosu’nda Barzan’da büyük çaplı yeni bir ayaklanma başlattı. Bağdat yönetiminin ayaklanmayı şiddetle bastırması üzerine İran’a kaçmak zorunda kaldı.
Kasım 1945’de Bakü’de toplanan Kürt Milli Kongresi’nin ardından, 13 Ocak 1946’da İran’ın Mahabâd kentinde bir Kürt Cumhuriyeti ilan edildi. Kadı Muhammed cumhurbaşkanı olurken, Barzani de başkomutanlığa getirildi. Aralık 1946’da Azerbaycan yeniden İran’a bağlanınca, Mahabâd Kürt ‘i Cumhuriyetine kanlı bir biçimde son verildi. Barzani de, 15 Haziran 1947’de 500 yandaşıyla birlikte Sovyetler Birliği’ne sığındı.
11 yıl orada kaldıktan sonra 14 Temmuz 1958’de Irak’ta krallığı deviren darbenin ardından Irak’a döndü. Yasallaşan Kürdistan Demokrat Partisi’nin başına geçerek Abdülkerim Kasım’ı destekledi. Ancak bu desteğe karşılık istediği ekonomik ve kültürel haklar verilmeyince diğer Kürt aşiretlerini toparlayarak ve otonomi istemiyle Eylül 1961 ’de yeniden ayaklandı. Kuzey Irak’m bir bölümünü ele geçirdi.
8 Şubat 1963’te Abdülkerim Kasım’ın öldürülmesinden sonra başa geçen Mareşal Arif’i görüşmeye zorladı. Görüşmelerin ardından sağlanan ateşkes bir süre sonra bozuldu. Yeniden başlayan silahlı mücadele, Haziran 1966’da imzalanan ve Kürtler’e ulusal özerklik ve genel af sağlayan bir antlaşmayla son buldu.
Ancak antlaşma hükümleri, Irak hükümetince yerine getirilmeyince 1968’de mücadele yeniden başladı. Bu mücadele dönemi de Mart 1970’te imzalanan bir antlaşmayla son buldu. Bu antlaşmayla Irak yönetimi Kürtler’e özerklik tanınmasını; bir Kürt cumhurbaşkanı yardımcısı atanmasını; Kürtler’in yaşadığı bölgeye Kürt vali, emniyet müdürü ve yargıçların atanmasını; bakanlar kurulunda Kürt temsilcilerinin de görev almasını kabul ediyordu. Ancak bu antlaşmanın, bakanlar kuruluna 5 Kürt temsilcisinin alınması dışındaki hükümleri uygulanmadı. Barzani ile Irak yönetiminin ilişkileri yeniden çıkmaza girdi. 1973’e değin yine bir sıcak mücadele dönemi yaşandı.
1974 yılı başlarında Irak yönetimi Barzani’ye, 1957 nüfus sayımı sonuçlarını temel alarak özerk Kürdistan bölgesinin sınırlarını belirlemesi için bir çağrıda bulundu. Görüşmeler sürerken Irak yönetiminin Mart 1974’te, sınırlarım kendisinin belirlediği bir özerklik bölgesi saptaması ve böyle bir oldu bittiye Barzani’nin yanaşmak istememesi üzerine yeniden gerginlik başgösterdi. Irak kabinesindeki 5 Kürt bakan çekildi. Kürdistan bölgesinde silahlı ayaklanma başladı.
Mücadelenin giderek şiddetlenmesi üzerine sorun uluslararası bir boyut kazandı. Önce Sovyetler Birliği sonra Cezayir arabuluculuk girişimlerinde bulundular. Bu arada İran, Irak yönetimi ile anlaşmaya varıp Barzani’ye el altından yaptığı yardımı kesince hareket büyük bir destekten yoksun kaldı. Barzani Mart 1975’te çatışmalara son vererek, iki oğlu ile birlikte önce İran’a ardından da ABD’ye sığındı. 3 Mart 1979’da burada öldü.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi