BARKAN,Ömer Lütfi (1905-1979)
Türk iktisat tarihçisi. Türkiye’de iktisat tarihi biliminin kurucularındandır.
Edirne’de doğdu, 23 Ağustos 1979’da İstanbul’ da öldü. Edirne Muallim Mektebi’ni bitirdi ve üç yıl ilkokul öğretmeni olarak çalıştı. 1927’de Darülfünun Edebiyat Fakültesi Felsefe bölümünde öğrenim gördükten sonra lise öğretmeni olmak için Strasbourg Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne gönderildi. 1931’de yurda döndü ve Eskişehir Lisesi felsefe öğretmenliğine atandı.
Üniversite reformu sırasında, 1933’te İstanbul Üniversitesi Türk İnkilap Tarihi Enstitüsü doçentliğine atandı. 1937’de İktisat Fakültesi İktisat Tarihi ve İktisadi Coğrafya Kürsüsü’ne doçent oldu. 1940’ta Türk Tarih Kurumu üyeliğine seçildi. 1941’de profesör ve 1957’de de ordinaryüs profesör oldu. Bu arada İktisat Tarihi Kürsüsü başkanlığı yaptı. 1941 ’den başlayarak bir süre Hukuk Fakültesi’nde Türk Hukuk Tarihi dersleri okuttu. İktisat Tarihi Kürsüsü’nde çalışırken 1950’de Türk İktisat Tarihi Enstitüsü’nü kurdu ve müdürlüğünü yaptı.
Strasbourg Üniversitesi, Barkan’a 1957’de “Şeref Doktoru” unvanını verdi. 1968’de Belgrad Akademisi’ne muhabir üye seçildi. Uzunca sürelerle konferanslar vermek için Paris Üniversitesi’ne, Yugoslavya, Romanya ve Bulgaristan Tarih enstitülerine davet edildi. 1972’de Milletlerarası Oryantalistler Birliği’ne bağlı Osmanlı ve Osmanlı Öncesi Tarih Komitesi başkanı oldu. 1973’te emekliye ayrıldı.
İlk araştırmalarındaki özellikler
Barkan, daha ilk araştırma ve yayınlarında, Osmanlı İmparatorluğu’nun iktisadi ve sosyal tarihine,özellikle toprak mülkiyeti sorununa eğilmiştir. 15. ve 16. yy’larla Tanzimat döneminde toprak sorunları, Doğu Avrupa’daki tarım ve toprak reformu hareketleri Barkan’ın ilk araştırma alanlarını oluşturmuştur. Barkan, bu çalışmalarda, özellikle toprak mülkiyetinin tarihsel ve hukuki kökenleriyle köylü kitlelerinin sınıfsal yapısı üzerinde durmuştur.
Bütün bu konularda, 1937-1941 arasında yayımlanan ilk çalışmaları, ileriki araştırmalarının tohumlarını oluşturacaktır. Örneğin 1937’de Ülkü dergisinde yayımlanan ilk yazısında Barkan, Osmanlı reayasının ne ölçüde feodal serflerle özdeş tutulabileceği konusunu, belgelere dayanarak irdelemiştir. Barkan toprak mülkiyeti, toprak hukuku ve reayanın durumuyla ilgili çalışmalarını ömrünün son yıllarına değin sürdürmüştür.
Osmanlı arşivlerini çok iyi tanıyan Barkan, yine Osmanlı ekonomisiyle ilgili birçok belgeyi gün ışığına çıkarmıştır. 16. ve 17. yy’a ilişkin Osmanlı devlet bütçeleri, kimi imaret, cami ya da vakıfların muhasebe bilançoları, Edirne askeri kassâmı (mirasları mirasçılar arasında üleştirip dağıtan kimse) tereke defterleri üzerinde yaptığı çalışmalarla, Osmanlı ekonomik yaşamının çok önemli yönlerine ışık tutmuştur. Yine Ekrem Hakkı Ayverdi ile birlikte yayımladıkları 1546 tarihli İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri ile İslam Ansiklopedisi’ndeki uzun “Tımar” maddesi Osmanlı ekonomik yaşamını aydınlatan önemli çalışmalardır.
Barkan, Osmanlı ekonomisinde fiyatlar ve fiyat hareketleri gibi çok az incelenmiş alanlarda önemli katkılar yapmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun 15. ve 16. yy’ları üzerine yapılan bu önemli ve öncü araştırmaların yanı sıra Barkan, 1950 ve 1960’lı yıllarda ilk kez Osmanlı imparatorluğu’nun nüfusu konusuna eğilmiştir. Bu alanda kullanılabilecek belgeleri tarayıp gün ışığına çıkarmış, Osmanlı “tarihsel demografi” araştırmalarına öncülük etmiştir. Öte yandan, Osmanlılar tarafından fetholunan toprakların iskânıyla ilgili vakıf, temlik, sürgün gibi kurumların oynadığı rollerle ilgili araştırmalarında Barkan, Osmanlı tarihsel demografisinde kullanılabilecek kaynak ve belgelerin genişliğine işaret etmiştir.
Braudel’le ilişkisi
Osmanlı ekonomisiyle Osmanlı nüfusuna ilişkin araştırmaları Barkan’ı Avrupa’nın diğer bir ucunda bu konulan araştırıp yeni bir tarih anlayışına varmakta olan bir dizi tarihçiyle ve özellikle Fernand Braudel’le ilişkiye sokacaktır. 1949’da Braudel’in Akdeniz’i yayımlanır yayımlanmaz,Barkan 1950’de iktisat Fakültesi Mecmuası’nda bu kitabı, Osmanlı tarihinin 15. ve
16. yy’ları açısından taşıdığı önemi de vurgulayarak, ayrıntılı bir incelemeyleTürk okuyucusuna tanıtmıştır. Barkan, ölümünden önce üzerinde çalıştığı son kitabı olan, Hüdavendigâr Livası Tahrir Defterine dek tüm araştırmalarında Osmanlı ekonomi ve nüfusunu, öne çıkarmayı sürdürmüştür.
Süleymaniye Camii ve imaretinin inşaatı konusunda da Barkan ilginç bir araştırma yapmıştır, inşaatla ilgili teknik ve mali bilgilerin yanı sıra 16. yy’da inşaat işçilerinin toplumsal koşullarını, Müslüman ve Hıristiyan işçi ve kalfalara ilişkin son derece değerli bilgileri ortaya çıkarmıştır. Barkan’ın 1935’ten beri sürdürdüğü çeşitli araştırmalarının temel özelliği, yazılarında kullandığı belge ve kaynakların kendisi tarafından (ya da oluşturduğu enstitüde arkadaşlarıyla birlikte) bulunmuş, düzenlenmiş ve gün ışığına çıkarılmış olmasıdır. Bu belge ve kaynaklar, özellikle 15. ve 16. yy’lar Osmanlı iktisadi ve sosyal tarihinin önemli alanlarının irdelenebilmesine olanak sağlamıştır.
İnsanların topluca Balkanlar’a ve Kıbrıs’a “bir iskân metodu” olarak sürgüne gönderilmesine ilişkin incelemelerinde, Anadolu’da oluşan nüfus fazlası dolayısıyla topraksız kalan köylülerin, yeni fethedilen alanlara kaydırılarak imparatorluğun genişleme ve fetih yıllarında nüfus fazlası sorununun nasıl çözümlendiğinin belgelerini sergilemiştir.
Barkan’ın, 1940 ve 1964’te ticaret ve ticaret yollarına ilişkin olarak yazdığı makaleler, Osmanlı İmparatorluğu’nun yükseliş ve çöküşünde uluslararası iktisadi ilişkilerin ve özellikle ticaretin rolüne eğilmesi bakımından ayrı bir önem taşır. Barkan, Batı’da kapitalizmin gelişmesi ile Doğu-Batı arasındaki ticaretin niteliğinde ortaya çıkan değişimin, Osmanlı İmparatorluğu’nun ticari yaşamında ve buna bağlı olarak zanaatların ve küçük üretimin çökmesindeki etkisi üstüne önemli belgeler vermiş ve yorumlar yapmıştır. Batılı tarihçilerin ve özellikle Fernand Braudel’in paralelinde, bu olguyu sık sık vurgulamıştır.
Barkan’ın 1935’ten başlayarak Siyasi İlimler, Siyasal Bilgiler Okulu, Ülkü, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, iktisat Fakültesi Mecmuası, Tarih Vesikaları, Türkiyat Mecmuası, Vakıflar Dergisi, Belleten ve Belgeler gibi dergilerde yayımlanan çalışmaları ona uluslararası bir ün sağlamıştır. Barkan, Osmanlı belgelerini, iktisat tarihi bakış açısıyla gün ışığına çıkarmış ve değerlendirmiştir. Bu çalışmalarıyla Türkiye’de iktisat tarihi biliminin kurulmasına, yurt içinde ve yurt dışında Osmanlı iktisat tarihine ilginin artmasına önemli katkıları olmuştur.
• YAPITLAR: 15. ve 16. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları 1: Kanunlar, 1943; İktisat Tarihi Ders Notlan, 1954; İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri (E.H. Ayverdi ile), 1970; Süleymaniye Cami ve imareti inşaatına ait Muhasebe Defterleri, 2 cilt, 1972-1979; Toplu Eserler I: Türkiye’de Toprak Meselesi, 1980.
• KAYNAKLAR: M. Erdost, “Yitirdiğimiz İktisat Tarihçisi Ömer Lütfi Barkan”,Yeni Ülke, 9, 1979; R. Mantran, “In Memoriam”, Memorial Ömer Lütfi Barkan, 1980; M.H. Şakiroğlu, “Ömer Lütfi Barkan”, Belleten, XLIV (173), 1980.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi