BACON, Roger (1210-1294)
Ingiliz bilgin ve filozof. Deney bilimlerinin öncülerinden, Orta Çağ ile Rönesans arasındaki geçiş döneminin bilim ve felsefe anlayışını temellendirenlerdendir.
Ilchester’de doğdu, Oxford’da öldü. Soylu ve varlıklı bir ailedendi. Daha 13 yaşlarında iken, öğrenim görmek için Oxford’a gitti. Orada, başta dönemin ünlü aydınlarından Robert Grosseste olmak üzere, devlet kurumlarında görev almayan kimi bilginlerin, öğretim üyelerinin etkisinde kaldı. 1244’te Paris’e gitti, Aristoteles felsefesi ve tanrıbilim okuttu. Bilgisinin genişliği nedeniyle Doctor Mirabilis(olağanüstü bilgin) sanını kazandı. Kimi dinci kuruluşlarla ilişki kurdu. Altı yıl sonra Oxford’a dönünce, bu ilişkilerin etkisiyle, Fransisken tarikatına girdi. Kendisini koruyan Papa’nın ölümünden sonra tarikatın . başkanı, Bacon’ın öğretisini inançlara aykırı bularak yasaklattı. Bacon, uzun süre korkulu günler yaşadı, acılar çekti. Bir söylentiye göre de ağır işkencelere uğradı. Compendium Studii Theologicae adlı yapıtı bu acılarla dolu dönemin ürünüdür.
Bacon felsefeye deney bilimleriyle yaklaşır. Düşüncelerinin tabanını deney bilimleriyle sağlanan veriler oluşturur. Bu nedenle bilgin yanı bilge yanından ağır basar. Felsefede ele aldığı başlıca sorun ruhla ilgili özgürlüğün çözümüdür. Bu sorunla gerçeklik kavramını bağdaştırarak, yeni bir çözüm yolu arar. Ona göre gerçeğin aydınlığa kavuşması, onunla ilgilenen, ona bir felsefe sorunu niteliği kazandıran insanların çalışmalarına bağlıdır. Birbirini bütünleyen bu çalışmalar bir gelişim çizgisi oluşturur.
Deney verileri ve us
Bilginin kaynağı deney verileri, ölçeği ustur. Bilginin kesinliğe kavuşmasında yetke, us, deney üçlüsü birbirini bütünleyen bir yapı oluşturur. Ancak, yetke tek başına olumlu bir iş göremez, us ile deneye dayanma gereğindedir. Bu konuda bütün ağırlık us ile deneyindir. Güvenilir bilgiyi sağlayan, öğreten yalnız us ile deneydir. Us tanıtlayıcıdır, deney ise gerekli verileri sağlar. Yalnız us tanıtlaması bilgiyi kesinliğe ulaştıramaz, kuşkudan kurtaramaz. Kuşkunun giderilmesinde son söz deneyindir. Bellekte, us ilkelerine uygun geldiği öne sürülen, birçok bilgi öğesi vardır. Bunların doğruluğu, geçerliliği deney verileriyle bağdaşmalarına dayanır. Deney verilerine aykırı düşen bir bilginin gerçekliği söz konusu değildir.
Doğal olayların kavranılmasında olduğu gibi, doğaüstü sayılan düşünce varlıklarının anlaşılmasında da deney verilerine dayanma gereği vardır.
Deney, biri içle, öteki dışla ilgili olmak üzere ikiye ayrılır. Dışla ilgili deney (dış deney) duyularla bağlantılıdır. İçle ilgili deney (iç deney) ise içedoğuşla, kutsal ışm denen sezgi gücü yardımıyla gerçekleşir. Bacon’m bu konudaki yorumu Augustinus’tan kaynaklanmaktadır. Duyularla gerçekleşen deney (dış deney) bize doğa olaylarını tanıtır. İçle ilgili deney (iç deney) ise doğaüstü varlıklarının bilinmesini sağlar. İç deneyin en büyük aşamasında “estetik bilgi” bulunur. Bu iki bilgi türü, insanın mutluluğunu
sağlamada, birleşir.
Bacon’ın kuramına göre, Aristoteles mantığının önemi kimi sorunların, kavramlara dayanılarak, çözümünde yararlı oluşundadır. Bu mantığın ileri sürdüğü bütün konuların, önerdiği ilkelerin birer araştırma kuralı sayılmasına gerek yoktur.
Yararlılık
Deney bilgisinin bir özelliği daha vardır ki o da yararlı olmasıdır. Doğanın gizemlerini öğrenmeye yarayan deney bilgisinin değeri sağladığı yararla orantılıdır. Gene bu tür bilgiyle, kişi geleceği önceden kestirme, kavrayış yeteneğini geliştirme olanağı bulur. Böylece bilim daha üstün bir güç kazanır.
Yararlılık bütün insanların mutluluğu, iyiliği için söz konusu olabilir. Bilimlerin değerlendirilmesi, konularına göre belli bölümlere ayrılması, yararlılığın kesin ölçüt olarak alınmasına bağlıdır. Yararlılığı ölçüt diye alan bir etik, bir felsefe insanlığın kurtuluşu için gereken yolları aramakla, aydınlatmakla yükümlüdür. Felsefenin görevi de insanlığın kurtuluşu, mutluluğu, iyiliği için gerekeni yapmaktır. Bu durumda bilgi kişiyi kötülükten, yanlışlıktan kurtarır, iyiliğe, doğruluğa, mutluluğa yöneltir.
Matematik ve optik
Matematik yalnız doğa yasalarının anlaşılmasında değil, kuşkudan uzak, açık seçik bilgi edinmede de yararlı bir bilimdir. Bu nedenle onun başlıca görevi bilgi sağlamaktır. Doğanın bilinmesinde matematikle optik arasında sıkı bir bağlantı vardır. Işık, bütün varlıkların “ilk biçimi”dir. Bacon, bu konuda Augustinus’un öne sürdüğü varlığı, oluşu açıklama kuramına dayanır. Nesneler arasında bulunan varlık ilişkisi ışığın yayılma yasalarıyla açıklanabilir. Varlıklarla ilgili bütün devinimler birer düz çizgi biçiminde yayılan ışınlarla bağlantılıdır. Çizgi, açı ve geometrinin konu edindiği biçimler doğal olayların, doğal varlıkların anlaşılmasında yol gösterici ilkeler, aydınlatıcı odaklardır. Bu nedenle matematik bütün bilimlerin temeli durumundadır.
Bacon, Orta Çağ’da yaşamasına karşın, deney bilimlerinin önemini kavrama, felsefe ile deney bilimleri, matematik, optik arasında bağlantı kurma bakımından Rönesans’ın öncülerinden sayılır. Felsefenin en karmaşık sorunlarına deney bilimlerinden yararlanarak çözüm araması, matematiği bilimlerin temeli sayması, devinimle ışınların yayılma yasaları arasında bir varlık bağlantısının bulunduğunu ortaya atması Rönesans’la başlayan yeni bilim atılımlarına ışık tutmuştur. Bilgiyi “doğaya egemen olma” diye yorumlayan Bacon’ın etkisi çağlar boyunca sürmüş, felsefesinden çok bilim anlayışıyla ilgi uyandırmıştır.
• YAPITLAR: Opus Majus, (“Büyük Yapıt”); Opus Minus, (“Küçük Yapıt”); Opus Tertium,(“ÜçüncüYapıt”);Co/n-munıa Mathematica, (“Genel Matematik”); Communia Naturalium, (“Genel Doğabilim”); Compendium Studii Philosophiae, (“Felsefe Çalışmalarının Özeti”); Compendium Studii Tbeologicae, (“Tanrıbilim Çalışmalarının Özeti”); Opus Majus 1833’te; Opus Minus, Opus Tertium, Compendium Studii Philosophiae’yi de kapsayan Opera Quaedam Hactenus Inedita 1859’da basılmıştır.
• KAYNAKLAR: E.Charles, Roger Bacon, sa Vie, ses Oeuvres et ses Doctrines, 1861; E.Heck, Roger Bacon, 1957; R.Walz, Das Verhaltnis von Glaube und Wissen bei R.Bacon, 1927.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi