BOSKOVİÇ, Rudjer Josip (1711-1787)
Hırvat bilgin ve düşünür. Fizik, astronomi, geodezi, matematik ve felsefe alanlarında çalışmış, atomları dinamik güç noktaları olarak gören atomcu görüşü kuramlaştırmıştır.
18 Mayısl711’de Hırvatistan’ın, bugün Yugoslavya’da Dubrovnik adıyla anılan Ragusa kentinde doğdu. Babası tüccar, annesi de bir İtalyan tüccarının kızıydı. 1725’te Cizvit Koleji’nde başladığı öğrenimini Roma’da Collegium Romanum’da tamamladı. 1739’da bir meridyen yayının uzunluğunun ölçümü için o güne kadar kullanılan yöntemlerin hatalarını’ inceledi ve kendi yöntemini sundu. Ertesi yıl Collegium Romanum’da felsefe ve matematik profesörü oldu. Roma ile Rimini arasındaki iki derecelik meridyen yayının uzunluğunu C. Maire ile ortak sürdürdüğü ölçümler sonucu hesapladı ve 1755 sonunda bu ölçümleri rapor olarak yayımladı. Aynı dönemde arkeoloji araştırmalarının yanı sıra çeşitli mimari sorunların çözümü ve inşaat tasarımlan ile ilgilendi. Bu çalışmalar sırasında mimari statiğin temel konularım geliştirdi. Ayrıca akarsuların denetimi ve liman yapımı ile ilgili projeler hazırladı. 1758’de atomcu felsefe alanındaki temel yapıtı Philosophiae naturalist tbeoria’yı (“Doğa Felsefesi Kuramı”) yayımlandı. 1759’da politik nedenlerle Roma’dan ayrıldı. Paris ve Londra’da bilim ve edebiyat çevreleriyle, bu arada Benjamin Franklin ile ilişki kurdu. Bir diplomat ve bilim adamı olarak başta İtalya, Fransa ve İngiltere olmak üzere çeşitli Avrupa ülkelerinde çağının önde gelen bilim adamlarıyla tanışmak ve işbirliği yapmak olanağını buldu. 1761’de İngiltere’ye yaptığı bir gezi sırasında Royal Society üyeliğine seçilmesinden yararlanarak, bu kurumdan Venüs’ün aynı yılın haziranmda gerçekleşecek transitini gözlemek üzere destek sağladı. Kendisi de bu amaçla İstanbul’a gittiyse de gözlem için geciktiği gibi ağır bir hastalık nedeniyle bu kentte yedi ay geçirmek zorunda kaldı. Tekrar İtalya’ya dönerek 1764’te profesör olarak Pavia Üniversitesi’ne girdi. Milano’da Brera Gözlemevi’nin kuruluşuna öncülük etti. 1773’te Papa’nm Cizvit mezhebini yasaklayan kararı üzerine Fransa Kralı’nın çağrısını kabul ederek Paris’e gitti. On yıl süreyle Deniz Kuvvetlerinde optik bölümü yöneticiliği yaptı. Çeşitli optik gözlem ve ölçüm araçları geliştirdi. 1783’te İtalya’ya dönerek yapıtlarının Latince baskılarını hazırladı. Uluslararası ün kazanmış saygın bir bilim adamı olarak 13 Şubat 1787’de Milano’da öldü.
Boskoviç, bugün apayrı uzmanlıklar olarak ayrılmış ve 18. yy için bile olağan sayılamayacak çeşitlilikteki ilgi alanlarında çalışmış, döneminin en ileri araştırmacı ve kuramcılarındandır. Kuyrukluyıldızlar, gezegenlerin yörüngelerinin saptanması gibi konularda yürüttüğü astronomi çalışmaları, optik ile de ilgilenmesine yol açtı. Optik aygıtların ve merceklerin duyarlılığını artıran pratik araştırmaların yanı sıra, birçok ölçüm aracı da geliştirdi. Bunlardan en önemlileri, renksemezliğin incelenmesinde kullanılan değişken açılı prizma (diasporametre) ile bir tür düzlem saptayıcıdır. Meteoroloji, jeofizik ve yerkürenin boyut ve biçimini araştıran geodeziyle ilgisi de astronomiye bağlı olarak gelişti. Bu konuda en önemli çalışması, meridyen derecesinin uzunluğunun ölçülmesini sağlayan yöntemi geliştirmesidir. 18. yy’m ilk yarısında, yerkürenin kutuplardan uzamış biçimde olduğunu öne süren görüşle, kutuplardan basık bir biçimi öngören Newtoncu yaklaşım arasında önemli bir tartışma sürmekteydi. Boskoviç’in yöntemi temelinde yapılan ölçümler Newtoncu kuramı doğruladı. Bu ölçümler sırasında Boskoviç ölçüm hatalarına ilişkin ilk esaslı kuramı da geliştirdi.
Boskoviç’in bilimsel düşünceye en önemli katkılarından biri, 19. yy’daki atom modellerini etkilediği söylenebilecek, uzaktan etkileşim ilkesini benimseyen atom kuramıydı. Atom kuramının İÖ 5. yy’da Leukippos’a kadar uzanan bir geçmişi olmakla birlikte, modern atom kuramlarına temel sağlayan görüşler 17. yy’dan başlayarak gelişerek önem kazanmış, bilimsel destek bulmuştur. 17. yy’m önde gelen bilim adamlarının hemen tümü örneğin Galilei, Newton, Hooke vb. atomcu bir görüşü benimsemekle birlikte, atomu temel parçacık olmaktan öte özellikleriyle tanımlayan ve Newton’un çekim kavramından yararlanan ilk felsefi yaklaşımın Boskoviç’e ait olduğu söylenebilir. Newton mekaniğinde gökcisimlerinin birbirleriyle uzaktan etkileşim ilkesini benimseyen Boskoviç, atomları basit, bölünmez, uzanmayan ve uzaktan birbirleriyle etkileşebilen nokta güçler olarak tanımlar. Bu nokta güçlerin özellikleri temelde başka nokta güçlerle etkileşmeleri sonucu ortaya çıkar. Boskoviç atomlar arasındaki çekim ve itim güçlerini kullanarak döneminde bilinen bütün fiziksel olguları açıklamaya çalışmış, bu çabalarıyla 17. ve 18. yy’daki atomcu görüşler arasında köprü oluşturmuştur.
• YAPITLAR (başlıca); De maculis soiaribus, 1736, (“Güneş Lekeleri Üzerine”); De cometis, 1746, (“Kuyrukluyıldızlar Üzerine”); Philosophiae naturalis tbeoria, 1758,(“Doğa Felsefesi Kuramı”); Les eclipses, 1779, (“Tutulmalar”); Giomale di un viaggio da Constantinopoli in Polonia, 1784, (“İstanbul’dan Polonya’ya Gezi Notları”).
• KAYNAKLAR: D. Nedelkovitch, La philosophie natu-relle et relativiste de R.J. Boscovich, 1922.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi