HALES, Stephen (1677-1761)
İngiliz fizyoloji, botanik ve kimya bilgini. Hayvan ve bitki fizyolojisinde, ölçüme yönelik deneysel yöntemlerin öncülerindendir.
17 Eylül 1677’de Kent’teki Bekesbourne’da doğdu, 4 Ocak 1761’de Londra yakınlarındaki Tedding-ton’da öldü. Cambridge Üniversitesi’ne bağlı Benet College’da (bugünkü adıyla Corpus Christi College) tanrıbilim okurken botanik ve kimyayla ilgilenmeye başladı. 1703’te öğrenimini bitirerek papaz olan 1709’da Teddington kasabasının kilisesine ömür boyu vaiz olarak atanan Hales, yaşamının sonuna değin din göreviyle bilimsel çalışmalarını birlikte sürdürdü. Fen eğitimi görmemesine karşın, 18.yy’ın fizyoloji ve kimya bilginleri arasında saygın bir yeri olan Hales, 1718’de RoyalSociety’yeüye seçilmiş, 1739’da derneğin Copley madalyasıyla ödüllendirilmiş, 1753’te de Paris Bilimler Akademisi’nin yabancı üyeliğine alınmıştır.
Kimya ve biyoloji araştırmalarına Cambridge’ deki öğrencilik yıllarında başlayan Hales’in bitki ve hayvan fizyolojisine en büyük katkısı, bu bilim dalında ilk kez ölçüm tekniklerinin önemini kanıtlamasıdır. Kan dolaşımı fizyolojisine ilk kez nicel bir yaklaşımla eğilen Hales, bir kısrağın damarından içeriye daldırdığı cam boruda kanın yükselmesine dayanarak ilk kez kan basıncım ölçmüş, kalbin bir dakikada pompaladığı kan miktarını, kanın damarlardaki akış hızını, damarların kan akışına karşı direncini ölçmek üzere tasarladığı teknikleri ve aldığı sayısal verileri, sonradan Statical Essays (“Statik Denemeleri”) adlı yapıtının 2. cildi olarak yayımlayacağı Haemastaticks’te (“Kan Statiği”) toplamıştır.
Hayvan ve bitkilerdeki benzeşik öğelerden yola çıkarak aynı yöntemleri bitki fizyolojisine uygulayan Hales’in en özgün çalışmaları bu alandadır. Besisuyu-nun bitki damarlarındaki hareketiyle kan dolaşımı arasında bağlantı kuran ve 1719’da bitkilerdeki terleme olayını araştırmaya başlayan Hales, günebakan bitkisinin boyut ve ağırlık kaybına dayanarak dışarıya atılan su buharını ölçmeyi başardı. Ayrıca, terleme olayının besisuyunun damarlarda yükselmesini hızlandırdığını, havanın yaprak gözeneklerince soğurulduğunu gözlemledi. Özümleme süreci ile Güneş ışığı arasındaki ilişkiyi gösterdi, Güneş ışığının bitki büyümesindeki etkisini ve çeşitli bitkilerdeki büyüme oranını saptadı. Bu çalışmalarını derlediği ve 1727’de yayımladığı Vegetable Statics (“Bitki Statiği”) adlı yapıtı, yüzyıllar boyu bitki fizyolojisinin temel yapıtları arasında sayılmıştır.
Gazları su dolu bir kapta toplama düşüncesinden yola çıkarak bir aygıt geliştiren ve bu yolla havanın bileşimindeki bazı gazları ayırmayı başaran Hales, elde ettiği gazların kimyasal özelliklerini belirtmediğinden, bu gazların büyük bir olasılıkla oksijen ve karbondioksit olduğu sanılıyor.
Bilimsel araştırmaları dışında teknik konularla da ilgilenen Hales, deniz suyundan içme suyu elde edilmesi, besinlerin uzun süre bozulmadan saklanması ve kapalı yerlerin havalandırılması için çeşitli araç ve yöntemler geliştirmiştir.
• YAPITLAR (başlıca): Vegetable Statics, 1727, (“Bitki Statiği”); Statical Essays, 2 cilt, 1733, (“Statik Denemeleri”).
• KAYNAKLAR: A.E.Clark-Kennedy, Stepken Hales, D.D, FRS, an Eighteenth Century Biography, 1929.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi