HERZL, Theodor (1860-1904)
Macar asıllı Avusturyalı yazar ve siyaset adamı. Siyonizm’in siyasi bir hareket haline dönüşmesine öncülük etmiştir.
2 Mayıs 1860’ta Macaristan’da Budapeşte’de doğdu, 3 Temmuz 1904’te Avusturya’da Viyana yakınlarındaki Edlach’ta öldü. Orta halli Yahudi bir konfeksiyoncunun oğluydu. Ortaöğrenimini Macaristan’da tamamladı. 1878’de ailesiyle birlikte Viyana’ ya taşındı. 1884’te Viyana Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden doktorasını aldı. Kısa bir süre avukatlık yaptıysa da edebiyata olan ilgisi nedeniyle mesleğini bırakarak gazeteciliğe başladı. 1891’de Nene Freie Presse adlı günlük gazetenin Paris temsilciliğine atandı. Alfred Dreyfus olayının yol açtığı Yahudi düşmanlığı onu şaşkınlığa düşürdü; Fransa’da da Anti-Semitizm’in (Yahudi aleyhtarlığı) varlığına tanık olması düşüncelerinde bir dönüm noktası yarattı. Yahudiler’in yaşadıkları yerlerde Anti-Semitizm’in kaçınılmaz olduğu, bunun da Yahudi sorununa yol açan en önemli etmen olduğu yargısına vardı. 1895’te yayımladığı Der Judenstaat (“Yahudi Devleti”) adlı kitabında Yahudiler’in ulus özellikleri taşıdığını ileri sürerek bir Yahudi devleti kurulmasının gerekliliğini dile getirdi. Yahudiler’den ve onlara yurt olarak düşündüğü Filistin’den “topraksız bir halk, halksız bir toprak” diye söz eden Herzl, orada yaşayan Araplar’ın varlığını gözardı ediyordu.
Herzl bir Yahudi devleti kurulmasının ancak büyük devletlerle diplomatik ilişki kurularak ve onların desteği sağlanarak gerçekleşebileceğine inanıyordu. Önce büyük servet sahibi Yahudiler’den yardım almayı denedi; Baron de Hirsch ve Baron Edmond de Rothschild’e başvurarak Filistin’in Osmanlı Devleti’nden satın alınabilmesi için parasal destekte bulunmalarını istedi. Onlardan olumsuz yanıt alınca geniş halk kitlelerini örgütlemeye karar verdi. 27 Ağustos 1897’de İsviçre’nin Basel kentinde I. Siyonist Kongresi’ni topladı. Çoğunluğu Orta ve Doğu Avrupa’yla Rusya’dan gelen 200 delege arasında her meslekten, her mezhepten ve her sınıftan temsilciler vardı. Herzl’in Siyonist hareketin yasama yetkisini üzerine alacak bir temsilciler meclisi olarak gördüğü kongre üç gün sürdü. Kongre sonunda yayımlanan Basel programı Siyonist hareketin amacını Filistin’de bir Yahudi devleti kurmak olarak belirledi; ayrıca Herzl’in başkanlığında Siyonist Örgütü’nün kurulmasına karar verildi.
Herzl bundan sonra büyük devletlerin ilgisini Yahudi sorununa çekme yönünde çalışmalarına başladı. 1901’de II. Abdülhamid’le görüşerek Osmanlı Devleti sınırları içinde yer alan Filistin’de Yahudiler’e yerleşme ve özerk bir yönetim kurma hakkı tanıması karşılığında Osmanlı Devleti’nin mâliyesini düzeltmeyi ve Batılı ülkelere bağımlılıktan kurtarmayı teklif etti. Ancak bir sonuç alamadı. Bunun üzerine başka yerleşim bölgeleri aramaya başladı. İngiltere’nin Yahudiler’e yerleşim bölgesi olarak Uganda’yı önermesi 1903’te toplanan IV. Siyonist Kongresi’nde görüş ayrılıklarına yol açtı. Kongre İngiliz önerisini oy çokluğuyla kabul etti, ama Herzl’in ölümünden sonra 1905’te toplanan VII. Kongre’de yeniden görüşülerek Chaim Weizmann’ın etkisiyle reddedildi.
44 yaşındayken kalp krizinden ölen Herzl, kariz-matik kişiliğinin de etkisiyle farklı inançlara sahip Yahudiler’i tek bir örgüt içinde birleştirmekte büyük bir başarı göstermişti. Vasiyeti gereğince Filistin’de Yahudi devleti kurulduktan sonra Viyana’daki mezan Kudüs’e taşındı.
1897’de I. Siyonist Kongre’yi topladığı gün anı defterine “Ben Basel’de Yahudi Devleti’ni kurdum” diye yazan Herzl’in İsrail Devleti’nin kurulmasının önkoşullarını hazırlama konusunda önemli katkısı olmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): Der Judenstaat, 1895, (“Yahudi Devleti”); The Complete Diaries of Theodor Herzl, R.Patai (der.), 1960, (“Theodor Herzl’in Anıları”).
• KAYNAKLAR: J.Adler, The Herzl Paradox, 1962; A.Bein, Theodor Herzl: A Biography, 1957; C.R. Conder, Theodor Herzl, The Founder of Political Zionism, 1959; A.Elon, Herzl, 1975; D.Stewart, Theodor Herzl, 1974.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi