BERGMAN, Torbern Olof (1735-1784)
İsveçli kimyacı ve doğabilimci. Kimyasal çözümleme alanında önemli çalışmalar yapmış ve kimyasal ilgi kavramını ortaya atmıştır.
20 Mart 1735’te Vaestmanland’daki Katrineberg’de doğdu. Uppsala Üniversitesi’nde önce babasının isteğiyle tannbilim ve hukuk, sonra doğabilimleri okudu ve Linnaeus’un öğrencisi oldu. 1761’de aynı üniversitenin matematik kürsüsünde doçent, 1767’de de kimya profesörü olarak ders verdi. 1765’te Royal Society’nin, 1782’de Fransız Bilimler Akademisi ve İsveç Akademisi’nin üyeliğine seçilen Bergman, sağlığının bozulması nedeniyle 1780’de üniversitedeki görevinden ayrıldı ve 8 Temmuz 1784’te Medevi’de veremden öldü.
İlk çalışmalarını fizik ve doğabilimleri alanında yapan, kutup ışıklarını, sıcaklık değişimiyle ortaya çıkan elektriklenme (piroelektrik) olayını ve kristallerin ağsı yapısını inceleyen Bergman, kimyayı hemen hemen kendi çabasıyla öğrenmişti ve flojiston kuramının en ateşli savunucularından biriydi. Bütün yanıcı maddelerde var olduğunu düşündüğü yanıcı
özün hidrojen olduğunu sanıyordu. Sonradan Lavoisier’nin araştırmalarıyla yanlışlığı kanıtlanan bu görüşe olan inancı, Bergman’ın kimyaya yine de önemli katkılarda bulunmasını engellememiştir.
Özellikle kimyasal çözümleme alanında yeni yöntemler geliştiren Bergman, tartı yoluyla (gravimetrik) nicel çözümlemenin öncülerindendir. Bileşikteki katılma oranı (dozu) belirlenecek elementi tuz halinde çökerterek ve kuruyan çökeltiyi çok hassas bir teraziyle tartarak pek çok mineral bileşiminin nicel çözümlenmesini yaptı. Bu yöntemlerle şapın ve laktik asitin yapısını inceleyen, 1775’te saf nikeli elde eden ve 1782’de tungsteni yalıtan Bergman, Linnaeus’un öğrencisi olarak minerallerin sınıflandırılmasına ayrı bir önem vermiş ve mineralleri görünür özelliklerinden çok kimyasal özelliklerine göre sınıflandırmıştır.
Bergman’ın kimyaya en önemli katkısı ise,“kimyasal ilgi” kavramını geliştirmesi ve elementleri aralarındaki ilginin derecesine göre sınıflandıran bir tablo hazırlamış olmasıdır. Daha önceki yıllarda Boerhaave’nin de ilgilendiği bu konuyu 1775’te araştırmaya başlayan Bergman, bazı element ve bileşiklerin koşullar ne olursa olsun birbirleriyle birleşme eğiliminde olduğunu gözlemleyerek, bir maddenin ikinci bir maddeyle hızla tepkimeye girdiği halde üçüncü bir maddeye karşı aynı ilgiyi göstermemesinin nedenlerini araştırdı. Sonunda maddeler arasında belli bir “kimyasal ya da seçici ilgi”nin söz konusu olduğunu düşündü. Böylelikle yaklaşık 59 maddeyi birbirlerine duydukları kimyasal ilgiye göre sınıflandırdı. Örneğin bazların bir asite, asitlerin de bir baza ilgi derecesine dayanarak sınıflandırmasını yaptı. 19. yy’m başlarına kadar geçerliliğini koruyan bu tablo, maddenin fiziksel özelliklerinden çok kimyasal özelliklerine ağırlık vermekle önceki sınıflandırmalardan değişik bir yaklaşım getirmiş ve daha sonraki sınıflandırma çalışmalarını büyük ölçüde etkilemiştir.
• YAPITLAR (başlıca): Dısquisitio de Attractionibus Elec-tivis, 1775, (“Seçici İlgi Üzerine Bir İnceleme”); De Analysi Aguarum, i 778, (“Suyun Çözümlenmesi Üzerine”).
• KAYNAKLAR: G. Garlid ve J. Nordstrom, Torbern Bergman’s Foreign Correspondance, I. 1965; B. Moström, Torb em Bergman, 1957.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi