BRAHE, Tycho (1546-1601)
Danimarkalı astronomi bilgini. Kuyrukluyıldızlar ve novalar üzerindeki gözlemleri, özellikle Mars’ın konumuna ilişkin sağlıklı ölçümleriyle teleskop öncesi dönemin en büyük astronomudur.
14 Aralık 1546’da, o zamanlar Danimarka Krallığı’na bağlı olan Skâne’deki (İsveç) Knudstrup’ta doğdu. Büyük toprak sahibi, soylu bir ailenin oğluydu. Çocuğu olmadığı için daha birkaç aylıkken kendisini evlat edinen amcasının şatosunda özel öğretmenlerden ders alarak iyi bir öğrenim gördü, yedi yaşındayken Latince öğrendi. Tyge olan DanimarkalI adını ne zaman değiştirdiği bilinmiyor ama, çağından günümüze değin soyadından çok Tycho adıyla amlagelmiştir. 1559-1562 yılları arasında Lut-herci Kopenhag Üniversitesi’nde felsefe ve tanrıbilimin yanı sıra Latin ve Yunan edebiyatı, retorik ve temel bilimler okuyan Tycho, Aristoteles’in Physika’ sim, Eukleides’in Stoikhea’sim ve Ptolemaios’un yermerkezli evren modelini büyük bir olasılıkla bu dönemde tanıdı..Daha sonra amcası, çağın geleneğine uyarak tüm soylular gibi hukuk okuması için Tycho’ yu 1562’de Leipzig Üniversitesine gönderdi. 1565’e değin bu üniversitede gündüzleri hukuk öğrenimini sürdürürken, geceleri gizlice yıldız gözlemlerine başlayan Tycho o yıl Danimarka’ya döndü. Ancak, kendisini büyüten amcasının ölümü, ailesinde de dayılarından biri dışında kimsenin bilimsel çalışmalarına ilgi göstermemesi üzerine yeniden Almanya’ya geçti. O aralar, bir düello sırasında burnunun ucu koptuğundan, ölünceye değin metal karışımı yapay bir burunla yaşadı. 1566’dan 1568’e değin Rostock Üniversitesi’nde, bir yıl kadar Basel Üniversitesi’nde öğrenim gören Tycho, 1570 yılma değin Augsburg’da kalarak astronomi çalışmalarını ve gözlemlerini sürdürdü. Babasının hastalandığını öğrenince ülkesine döndü; bir yıl sonra da babasının ölümüyle Knuds-trup toprakları iki erkek kardeşe miras kaldı. Oysa Tycho baba evinde kalmayıp, çalışmalarına ilgi gösteren dayısının şatosuna yerleşecek ve ilk büyük astronomi gözlemini 1572’de orada gerçekleştirecekti.
1574’ten başlayarak Kopenhag Universitesi’nde bir yıl kadar ders verdikten sonra Almanya’yı dolaşıp astronomlarla tanıştı, gözlem araçlarını inceledi. Bu arada, bir kralın ya da bir prensin koruyuculuğu altında gözlemlerini rahatça sürdürebilme olanağını arıyordu. Beklediği destek, Danimarka ve Norveç Kralı II. Frederik’ten geldi. 1576’nm Şubat ayında, ülkesine dönüşünden birkaç ay sonra kral ] Kopenhag açıklarındaki Hven adasını Tycho’ya bağışladı, orada bir gözlemevi kurması için gerekli parayı da esirgemedi. Buna karşılık krallık ailesinin başmüneccimliğini üstlenen Tycho, sarayla iyi ilişkilerini sürdürerek yirmi yıl kadar Hven adasında en iyi gözlemlerini yaptı. Ancak, 1588’de II.Frederik’in ölümünden sonra tahta çıkan oğlu IV.Christian, Tycho’ya babası kadar cömert davranmadı; astronomi: gözlemlerine büyük yatırım yapılmasını onaylamadığından Tycho’ nun ve gözlemevinin gelirini kıstı. Saraydaki eski saygınlığını yitiren Tycho da 1597’de, ömür boyu kendisine bağışlanmış olan Hven adasından ayrılıp Kopenhag’a yerleşti. O aralar yazdığı Mechanica adlı yapıtını Habsburg hanedanından II.Rudolf’a adamış, imparator da gözlemlerini destekleyeceğini belirterek onu Prag’a çağırmıştı. Bunun üzerine 1599’da Prag’a giden Tycho, kentin yakınlarında imparatorun kendisine hediye ettiği Benatky şatosuna yerleşip yeniden gözlemlerine başladı. 1600 Şubat’ında da Kepler, Tycho ile birlikte çalışmak üzere Prag’a geldi. Ne var ki, çok verimli olabilecek bu işbirliği pek uzun sürmedi ve Tycho Brahe, son çalışmasını tamamlayıp yayımlama görevini Kepler’e bırakarak 24 Ekim 1601 ’de Prag’da öldü.
İlk gözlemler
Tycho’nun ilgisini astronomiye çeken ilk doğa olayı, 21 Ağustos 1560’taki Güneş tutulmasıdır; o zamanlar Kopenhag Üniversitesi’nde öğrenciydi ve tutulmanın gerçekten önceden bildirilen tarihte gözlemlenmesi onu çok etkilemişti. Stadius’un gökgün- •< lüklerinin bir kopyasını alıp kendi kendine astronomi çalışmaya başladı, sonradan gönderildiği Leipzig Üniversitesi’nde de bu ilgisini sürdürdü. 1563 Ağustos’ unda, elindeki çok basit araçlarla Satürn ve Jüpiter’in kavuşma konumunu gözlemlemesi, Tycho’nun yaşamında gerçek bir dönüm noktası olmuştur. Bu iki gezegenin konumunu astronomi cetvellerinden hesaplayarak birbirlerine en yakın olacakları zamanı belirleyen Tycho, yaptığı hesaplarla kavuşumu gözlemlediği tarih arasında bir aylık bir yanılgı olduğunu görünce, eski çağlardan kalma astronomi cetvelleri ile gökgünlüklerinin daha hassas gözlemlerle yeniden düzenlenmesi gerektiğine karar verdi. Bu gözlem, verilerini, hesaplarını ve sonuçlarını not ettiği ilk önemli gözlemiydi; 1564’ten sonra da kendi geliştirdiği araçlarla gözlemlerini sürdüren Tycho, astronomide varsayımlar yerine tümüyle matematiğe, sağlıklı gözlem ve ölçümlere dayanan yeni bir dönemin öncüsü oldu.
Nova gözlemi ve Aristoteles kozmolojisinin çöküşü
Augsburg’ta bulunduğu sıralar kimyaya ilgi duyan Tycho,1571’de dayısının Herritzwad’daki şatosuna yerleşince bir laboratuvar kurup kimya deneylerine girişmişti. Ancak, bu yeni uğraşısı 11 Kasım 1572’de birdenbire sona eriverdi: o gece gökyüzüne baktığında, Cassiopeia (Koltuk) takımyıldızında, o güne değin hiç görmediği parlaklıkta yeni bir yıldız dikkatini çekti. Yeni anlamındaki Latince nova sözcüğüyle adlandırdığı bu yıldızı, 1574 Martı’nda görünmez oluncaya değin sürekli izledi; kendi yaptığı bir sekstant (altılık) aletiyle, yeni yıldızın Cassiopeia’ daki öbür yıldızlardan açısal uzaklığını büyük bir titizlikle ölçtü; renginin beyazdan sarıya, sonra kırmızıya dönüşünü ve parlaklığının -1. kadirden başlayıp 6. kadire dek giderek azalışını gözlemledi (bu verilerin ışığında bugün bu yıldızın, üstnova türünden bir patlayan yıldız olduğu biliniyor). Bu renk ve parlaklık değişimlerinin ışığın yansımasından ya da kırılmasından ileri gelen bir atmosfer yanıltması olmadığını anladığı gibi, üstelik en küçük bir ıraklık açısı (paralaks) vermediğine göre bu yeni yıldızın Yer’e Ay kadar yakın olmayacağı, günlük dolanıma ters yönde hareket etmediğine göre de Aristoteles’in tanımladığı gezegen kürelerinde bulunamayacağı sonucuna vardı. Kuyrukluyıldız da olamazdı; çünkü hem kuyruğu yoktu, hem de kuyrukluyıldızlar gibi hareket etmiyordu. Sonunda bu novanın, öbür sabit yıldızların bulunduğu en dış gökkürede yeraldığını ve Yer’den öbür sabit yıldızlar kadar uzakta, onlar gibi bir yıldız olduğunu açıkladı. İlk kez 1573’te yayımlanan De nova stella (“Yeni Yıldız Üstüne”) adlı kısa incelemesinde tanımladığı, ölümünden sonra yayımlanan Astronomia instauratae progymnasmata’da ise ayrıntılı olarak incelediği bu olgu, gökyüzünün en dışındaki yıldızlar küresinde hiçbir şeyin değişmeyeceğini ileri süren Aristoteles’in görüşüne aykırıydı. Başka astronomların gözlemleri de Tycho’nun bulgularını doğrulayınca, Aristoteles kozmolojisini yeniden gözden geçirme gereği doğmuştu.
Uraniborg ve Stjemeborg gözlemevleri
Bu gözlemlerden sonra ünü giderek yayılan 4 Tycho, büyük bir gözlemevi kurmak için beklediği desteği de bulunca, kralın bağışladığı Hven adasının en yüksek noktasını seçip Uraniborg (“Cennet Kalesi”) adını verdiği gözlemevinin yapımına başladı. Ana binası 1580’de tamamlanan, sonradan ek yapılarıyla çok geniş bir alana yayılan Uraniborg, 1576’dan 1597’ye değin yirmi bir yıl boyunca hem Tycho’nun evi, hem de çağının en ünlü ve en görkemli gözlemevi oldu. Gerçekten de, gözlem araçlarının yapıldığı atölyeleri, küçük bir kimya laboratuvarı, kitaplığı, yiyecek depoları, 1584’te eklenen bakımevi, 1592’de tamamlanan kâğıt fabrikasıyla bir eşi daha yoktu. 1584’te Uraniborg’un yanına Stjerneborg (“Yıldızlar Kalesi”) adıyla yeni bir gözlemevi daha yaptıran Tycho’nun başlıca gözlem araçları, gökcisimlerinin açısal uzaklığını, yükselimini, meridyen geçişini ve başucu uzaklığını ölçen sekstantlar, küçük bir usturlab, üzerine yerleştirilen bir gözlem aracının her yöne çevrilebilmesini sağlayan büyük bir döner küre ve duvara asılmış, yaklaşık 3,5 m çapında bir kadranttı (dörtlük aracı). Bu araçlar ne çok gelişmişti, ne de çok kusursuzdu; gene de, çok titiz derecelenmiş bu araçlarla Tycho, bir derecelik bir daire yayının onda birinden daha küçük bir yanılgıyla, teleskopun kullanımından önceki en hassas ölçümleri yapmayı başardı.
Tycho ’nun yer-gün merkezli evren modeli
Uraniborg’taki gözlemleri sırasında Tycho, 13 Kasım 1577’de, günbatımından hemen sonra çok uzun kuyruklu büyük bir kuyrukluyıldız gözlemlemişti. Bu kuyrukluyıldızın batıdan doğuya yönelen bir yol izlediğini, kuyruğa benzer oluşumun da yıldızın baş bölgesinden sızarak geçen Güneş ışınlarından ileri geldiğini açıklaması, Aristoteles’in kuyrukluyıldızlara ilişkin savını da çürütüyordu. Böylece, 1572’deki nova ve 1577’deki kuyrukluyıldız gözlemlerinden sonra yeni bir evren tanımı yapma gereğini duyan Tycho, yer-gün merkezli kendi evren modelini geliştirdi. 1574’te Kopenhag Üniversitesi’ndeki derslerinde de, fiziksel yönüyle Ptolemaios’un yermerkezli, matematiksel yönüyle de Kopernik’in günmer-kezli evren modelini savunmuş, ama ikisini de tümüyle benimsememişti. Nitekim Tycho’nun evren modeli, Ptolemaios ile Kopernik’in sistemlerini bağdaştırmayı deneyen karma bir modeldir: Ptolemaios sistemindeki gibi Yer gene evrenin merkezinde sabittir; Ay,’Güneş ve dış gezegenler de onun çevresinde dolanır; buna karşılık Yer ile Güneş arasında kalan iç gezegenler (Merkür ve Venüs) Kopernik sistemindeki gibi Güneş’i merkez alır. Progymnasmata’da açıkladığı ve Stjerneborg’un tavanına çizdirdiği bu model, Ptolemaios sisteminin karşı seçeneği ve Kopernik modelinin benimsenmesini kolaylaştıran bir ara aşama olarak bugün yalnızca tarihsel bir önem taşır.
Yıldızlar katalogu ve Mars ’ın yörüngesi
Tycho astrolojinin önemine inanmış bir gözlemciydi. Rostock’ta bulunduğu sıralar, 28 Ekim 1566’daki Ay tutulmasını, Zigetvar seferine çıkmış olan I. Süleyman’ın (Kanunî) ölümünü haber veren bir işaret olarak yorumlamış, ancak sonradan sultanın tutulmadan bir buçuk ay kadar önce öldüğünü öğrenmişti. Hven’deki gözlemlerinde özellikle sabit yıldızların konumlarını, Güneş, Ay ve gezegenlerin hareketlerini belirlemeyi amaçlayan Tycho, Ay’ın enlem ve boylam hereketindeki düzensizlikleri ve yörünge üzerindeki salınımmı saptamış, bilinen sabit yıldızlara göre konumunu belirlemişti. Bu ölçümler ve 777 sabit yıldızın konumunu veren bir katalog, Progymnasmata’da toplanmıştır. Tycho bu yıldızların sayısını 1.000’e çıkararak daha zengin bir katalog hazırlamak ve yeni koruyucusu II. Rudolf’a sunmak niyetindeydi. Prag’daki çalışması erken ölümüyle sonuçlandığından bu isteğini yerine getiremedi ama, ölmeden önce Kepler’den bu kataloğu bir an önce bitirmesini istedi. 1627’de yayımlanan ve Rudolf Cetvelleri adıyla bilinen yapıt, Kepler’in yaptığı eklerle birlikte büyük ölçüde Tycho’nun gözlemlerine dayanır.
Tycho’nun yanında çalışmak için 3 Şubat 1600’de Prag’a gelen ve Kopernik’in günmerkezli kuramının en büyük savunucusu olan Kepler ile Tycho arasındaki görüş ayrılığı ortak çalışmalarını oldukça güçleştiriyordu. O sıralar Mars’ın yörünge hareketi üzerinde çalışan Tycho son ana kadar Kepler’den kendi sistemini doğrulamasını ve bunu yayımlayarak herkese duyurmasını istedi. Gerçi Kepler Kopernik’in sisteminden yola çıkarak Tycho’nun modeline aykırı bir kuram geliştirdi ama, çağdaş astronominin başlangıcı sayılan gezegen yörüngelerine ilişkin yasalarını Tycho’nun Mars gözlemlerinden yararlanarak hazırladığını hiçbir zaman yadsımadı.
• YAPITLAR (başlıca): De nova stella, 1573, (“Yeni Yıldız Üstüne”); De mundi aetherei recentionbus phaenomenis, 1588,(“Yıldızlar Küresinde Gözlemlenen YeniOlaylar”); Astronomiae instauratse mechanica, 1598, (“Gözden Geçirilmiş Mekanik Astronomi”); Astronomiae instauratae progymnasmata, (ö.s.), 1602, (“Meslektaşların Astronomilerinin Düzeltilmiş Biçimi”); Tychonis Brahe Dani Opera omnia (der. J.L.E. Drayer ), 15 cilt, (ö.s.), 1913-1929, (“DanimarkalI Tycho Brahe’nin Toplu Yapıtları”).
• KAYNAKLAR: F.Burckhardt, Zur Erinnerung an Tycho Brahe 1546-1601, 1901; J.L.E.Dreyer, Tycho Brahe, a Picture of Scientific Life and Work m the Sixteenth Century, 1890; J.A.Gade, The Life and Times of Tycho Brahe, 1947; W.Norlind, Tycho Brahe, 1963.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi