ABBÂSİYYE
Bazı tarihi yerlerin adı.
1- Kuzey Afrika’da bu adla anılan şehirlerden biri, Ağlebîler’in kurucusu İbrahim b.Ağleb tarafından Kayrevan’ın 5.5 km. güneydoğusunda, Abbasîler adına 184 (800) yılında kuruldu. Burası Kasrülagâlibe ve Kasrülkadîm isimleriyle de bilinmektedir. Etrafı surlarla çevrili olan şehrin beş kapısı bulunuyordu. Merkezinde askeri birliklerin teftiş edildiği geniş bir meydan ve meydanın yakınında elçi kabulü için yapılan Rusâfe Sarayı vardı. Bir darphane ile tırâz denilen hil’at dokuma atölyesine sahip olan Abbâsiyye şehri. İbrahim b. Ağleb’in halefleri zamanında imar edildi. II. İbrahim’in Rakkâde şehrini kurmasıyla (877) ikinci plana düşen şehir, Hİlâlîler’in istilâsına ve önemi tamamen kayboluncaya kadar (XI yüzyıl), küçük bir yerleşim merkezi olarak kaldı. Hamamları, çarşıları ve Kayrevan’da-ki Ulucami örnek alınarak inşa edilen Cuma Camii ile meşhur olan Abbâsiyye şehri daha sonra tamamen ortadan kalktı. 1923 yılında burada yapılan kazılarda Aglebîler’e ait pek çok çanak, çömlek ve cam eşya bulunmuştur.
2- Kuzey Afrika’da Abbâsiyye adını taşıyan ve daha çok Tubne olarak bilinen diğer şehir de Cezayir’in Kostantina vilâyetinde Vadi Barika’yı Vadi Beytam’dan ayıran yaylada kurulmuştur. Roma İmparatorluğu zamanında adı Subunae olan şehri Vandallar tahrip etmişse de Bizanslılar bu şehrin yeniden imarını gerçekleştirmişlerdir. Mûsâ b. Nusayr tarafından fethedilen ve Abbâsîler’e izafetle bu adı alan Abbâsiyye, İslâm hâkimiyetinin ilk devresinde siyasî, ticarî ve askerî bakımdan önemli bir merkez ve isyan halinde olan Berberîler’e karşı ileri bir karakol vazifesi gördü. Önce Ağlebîler’in, daha sonra da Fâtımîter’in işgaline uğrayan şehir, IX. yüzyılın sonlarına doğru vilâyet merkezi oldu. Meşhur Coğrafyacı İdrîsî (1100-1165), burayı sulak bahçelerin ortasında güzel bir şehir olarak anlatır. Ancak XII. yüzyılın sonlarından itibaren eski canlılığını kaybeden Abbâsiyyenin XII. ve XIV. yüzyıllarda tamamen boşaldığı anlaşılmaktadır. Bugün sadece harebeleri bulunmaktadır.
3- Abbâsiyye adını taşıyan tarihî yerlerden biri de Bağdat’ta kurulan bir mahalle olup ilk Abbasî halifesi Seffâh’ın kardeşi Abbas’a nisbetle bu adla anılmıştır. Katîatülabbâs diye de bilinen bu yerde Halife Seffâh adına 135 (753) yılında altın bir dinar bastırılmıştır.
Bibliyografya
1- Belâzürî. Fütûhu’l-büldân (nşr Rıdvan Muhammed Rıdvan), Kahire 1932-Beyrut 1403/1983.
2- Ebû Ubeyd el-Bekrî, el-Mesâlik (nşr M. G. de Slane), Cezayir 1911-12.
3- İdrîsî, Şıfatul-Mağrib (nşr. R Dozy-M . de Coeje), Leiden 1968.
4- Grange. Monographie de Tobna, Constantine 1902.
5- G. Marçais, Manue! de I Art musulman, Paris 1926.
6- Muhammed Talbi, L’Emîrat Aghlabide 184-296/800-909, Paris 1966.
7- Ahmed Atıyyetullah. el-Kâmûsü’t-İslâmî, Kahire 1399/1979.
8- R. Basset, “Abbasiyye”, İA, I, 22-23.
9- H. H. Abdul-Wahab. “al-Abbâsiyya”, El-1 (Fr.), I, 24-25.
TDV İslam Ansiklopedisi