ADAB
Dinî ve sosyal İlimlerde farklı anlamlarda kullanılan bir terim.
Kökü itibariyle “Davet, çağrı” mânası ifade eden edep, dinin gerekli gördüğü ve aklın güzel saydığı bütün söz ve davranışları kapsar. Hayır ve iyiliğe yöneltmesi bakımından insanın övgüye değer vasıflarına da edep adı verilmiştir. Edep aynı zamanda Arapça’da “Edebiyat” anlamına gelir. Bu kökten türetilmiş olan edîb, hem “Edepli kimse” hem de “Edebiyatçı” mânasını ifade eder. Fıkıh terimi olarak edep, Hz. Peygamber’in devamlı değil de ara sıra yaptığı işler, davranışlar karşılığında ve genellikle çoğul olarak (âdâb) kullanılır. Hüküm bakımından gayri müekked sünnet gibi olup bunu yapan kimse sevap kazanır, yapmayansa günaha girmez ve kınanmaz: bu bakımdan nafile, mendup. müstehap. tatavvu ve fazilet ile eş anlamlıdır. Âdâb çerçevesinde mütalaa edilen davranışlar, farz ve vacibe bir ilâve olduğu için nafile, Allah ve Resulü tarafından teşvik edildiği için müstehap, karşılığında sevap vaad edildiği için mendup, dini bir mecburiyet olmaksızın yapıldığı için tatavvu. yapılması yapıl-mamasından daha iyi olduğu veya yapanın ahlâkî kemalini arttırdığı için de fazilet diye adlandırılmıştır. Edep karşılığında bazan sünnet kelimesi kullanılmışsa da edep derece bakımından “Zevâid sünnet”ten daha aşağıdır. Fıkıh kitaplarında, ait olduğu bölümün farz, vacip ve sünnetlerinden sonra zikredilen âdâb, yukarıda kaydedilen mânalarda kutlanılmıştır: “Âdâbü’s-salât”, “Adâbü’1-vudû”. “Adâbü’I-i’tikâf, “Adâbü’l-ihrâm”. “Adâbu’l-cum’a”, “Adâbü’l-istincâ” gibi. Ancak herhangi bir konuda neyin âdâb olduğu, neyin olmadığı hususunda mezhepler arasında görüş ayrılıkları vardır. Daha çok Mâlikî. Sâfiî ve Hanbelî mezheplerine ait fıkıh kitaplarında, sünnet ve farz olan davranışların da bazan bu kapsam içine alındığı görülür. Bu gibi yerlerde âdâb kelimesi terim mânası yanında sözlük anlamıyla da kullanılmıştır.
Toplum fertlerinin yaşayış ve karşılıklı münasebetlerine genel ve ortak bir tarzda hâkim olan ve aksine davranışların yerine göre ayıp, terbiyesizlik, edepsizlik sayılarak kınandığı ahlâkî ve içtimaî kuralların bütününe hukukta umumî âdâb denir. Hadis kitaplarında müstakil başlıklar altında yer alan “Kitâbü’l-edeb” veya Kitâbü’l-âdâb” bölümlerinde, Hz. Peygamberin yaşayış tarzı, ferdî ve içtimaî münasebetlerde sünnetten farza kadar dinen uyulması gereken hususlar, bu konuda Hz. Peygamberin emir ve tavsiyeleri bulunur. Âdâb kelimesi, bir iş veya sanata, bir hal veya davranışa nisbet ve izafe edildiği zaman o alana ait özel kuralları, incelikleri, o konuda uyulması gerekli olan dinî, ahlâkî, meslekî esas ve hükümleri ifade eder: “Âdâbü’l-mülûk”. “Adâbü’l-vizâre”, “Adâbü’l-muhaddis”, “Adâbü’l-mürîc”, “Adâbü’s-sülûk”, “Adâbü’d-ders”, “Adâbü’l-muallim”, “Adâbü’l-müteallim”, “Adâbü’1-bahs”, “Adâbü’l-muâşeret”, “Adâbü kitâbeti’l-Mushaf”, “Adâbü tilâveti’i-Kur’ân” “Adâbü’l-kâdî”. “Adâbü’l-müftî” gibi.
Bibliyografya
1- Nevevî. el-Mecınûc, Beyrut, ts. (Dârül-Fikr). I, 28, 40, 456, 466.
2- Lisânü’l-‘Arab. Edeb” md.
3- Aynî, et-Binâye. Beyrut 1400-1401/1980-81.
4- İbnü’l-Hümâm, Fethu’t-kadir. Kahire 1389/1970.
5- Behûti, Keşşâfü’l-kına (nşr Hilâl Musayühî Mustafa Hilâl), Beyrut 1402/1982.
6- Tehânevî, Keşşaf. “Edeb” md.
7- İbn Âbidin, Reddül-muhtâr. Kahire 1386-89/1966-69.
8- Kamus Tercümesi “Edeb”, “Adâb” md.teri.
9- İTA. 1, 58-65.
10- Mv.Fİ, IV, 157-161.
11- Mv.F, II. 345-346.
TDV İslâm Ansiklopedisi