Abdülhay el-Haseni Kimdir, Hayatı, Eserleri, Hakkında Bilgi

ABDÜLHAY el-HASENİ
 
Abdülhayy b. Fahriddîn b. Abdilalî el-Hasenî (1869-1923) Hindistanlı âlim ve tarihçi.

22 Aralık 1869’da Leknev yakınların­daki Ray Barilli’ye iki mil mesafede bu­lunan Seyyid Alemullah en-Nakşibendi’nin tekkesinde doğdu. Moğol istilâsı sırasında Bağdat’tan Hindistan’a göç ederek orada İslâmiyet’i yaymaya çalı­şan, Hz. Hasan soyundan gelen bir aile­ye mensuptur. Önce Leknev’de devrin tanınmış âlimlerinden Arapça, aklî ilim­ler, fıkıh ve tefsir dersleri aldı. Daha sonra, zamanın önemli ilim merkezle­rinden biri olan Bhopal’da hadisten tıb­ba kadar çeşitli ilimler tahsil etti. Ar­dından. Hindistan’ın en büyük ilmî. dinî merkezleri olan Delhi. Sahâranpûr. Diyûbend (Deoband), Panipatve Serhend’e gitti; oralarda da bazı ilim adamlarının derslerini takip ederek icazet aldı.

Müslümanların kalkınmasına ve öğ­retim metotlarının yenileştirilmesine bü­yük önem veren Abdülhay 1895’te Leknev’e yerleşti. Zamanının büyük bir kıs­mını, bu gayeleri gerçekleştirmek üzere 1893’te Nedvetü’l-ulemâ adıyla kurul­muş olan cemiyete ayırdı. 1915’te Ned-ve’ye müdür oldu. Ölümüne kadar Ned­vetü’l-ulemâ ve ona bağlı bir kuruluş olan Dârü’l-ulûm’da çalıştı. Arap. Fars, Urdu dil ve edebiyatlarıyla İslâm son­rası Hindistan tarih ve medeniyeti. İlim ve telif hareketleri hakkında geniş bil­gi sahibiydi. Son günlerine kadar kitap yazmakla meşgul oldu. 2 Şubat 1923’te vefat etti. Seyyid Alemullah’ın zavi­yesinde onun kabri yanına defnedildi. Meşhur fikir adamı Ebü’l-Hasan Ali el-Hasenî en-Nedvî ile Nedvetü’l-ulemâ es­ki başkanı Abdülalî el-Hasenî (ö. 1961) onun oğullarıdır. Fıkıh, tefsir, hadis, si­yer ve tarih alanlarında çeşitli eserler yazan Abdülhay el-Hasenî’nin başlıca eserleri şunlardır:

1- Nüzhetü’l-havâpr’ ve behcetü’l-mesâmi ve’n-nevâzır. I-XIV. (VII-XX.) yüzyıllar arasında Hindistan’da yaşamış 4500 kadar âlim, mutasavvıf, edip, si­yaset ve devlet adamının biyografilerini ihtiva eden sekiz ciltlik Arapça bir eser­dir. 1. cilt hicrî I-Vll. asırlara, diğer cilt­ler de VIII. yüzyıldan başlamak üzere her biri bir yüzyıla tahsis edilmiştir. Eserin önce ikinci cildi, İbn Hacer el-As-kalânrnin hicri sekizinci asır âlimlerinin biyografilerine dair ed-Dürerü’1-kâmine adlı eserinin zeyli olarak neşredil­miş, yedinci cilde kadar olan diğer ciltler 1366-1378 (1947-1959) yılları arasında, sekizinci cilt ise 1390 (1970) yılında Haydarâ-bâd’da basılmıştır.
2- Cennetü’1-maşrik ve matla cu’n-nûri’I-müşrik. Hin­distan’ın fizikî ve beşerî coğrafyası ile İslâm sonrası tarihinin ele alındığı eser­de Hindistan’da hüküm süren devletler, hükümdar ve valiler, bunların yönetim şekilleri ve uygulamalarından geniş bir şekilde bahsedilmekte, ayrıca Hindis­tan’da İngiliz hâkimiyeti ve Hindistan bağımsızlık hareketlerine de yer veril­mektedir. Eser, muhtevasına daha uy­gun olarak el-Hind fi’l-cahdi’l’İsîâmî adıyla yayımlanmıştır.
3- Ma’ârifü’l-avârif fî enva-i’l-ûlum ve’1-ma’ârif. İslâmiyet’in Hindis­tan’da yayılışından XX. yüzyılın başla­rına kadar Hindistan’da eğitim ve öğ­retim tarihi, dinî ve müsbet ilimler, dil, edebiyat, tarih ve coğrafya alanındaki gelişmeler ve bu dallarda yazılan eser­lerden bahseden bu kitap da eş-Şekafetü’l-İsiâmiyye fi’1-Hind adıyla neşredilmiştir.
4- Telhîşü’I-ahbâr, Hadis alanında değerli bir çalışma olan eserde, senedler verilmek­sizin sadece hadisler zikredilmektedir. Nevevi’nin Riyâzü’ş-şâlihîrli gibi sahih hadisleri ihtiva eden bu eser de müel­lifin ölümünden sonra Tehzîbü’i-ahlâk adıyla yayımlanmıştır.
5- Münteha’1-efkâr, Telhîşü’I-ahbâr’ın şerhidir.
6- Gül-i Racnâ Urdu şiir tarihi ve şairlerine dair bir eser­dir.

Bibliyografya
 
1- Abdülhay el-Hasenî. es-Sekâfetü’l-islâmiyye fi’l-Hınd (nşr Ebü’l-Hasan Ali en-Nedvî). Dımask 1983.
2- Abdülalî el-Hasenî, [Abdülhay el-Hasenî], riüzhetü’l-hauatır, Haydarâbâd 1382/1962, I. c, Mukaddime; Ebü’l-Hasan Ali en-Nedvî. a.e, 1390/1970, VIII. c, Mukaddime; Brockelmann, GAL Suppl, II, 74, 863.
3- Sezgin, GAS, II, 863.
4- Ziriklî, el-A’lâm, Kahire 1373-78/ 1954-59.
5- Kehhâle. Mu’cemü’lmü’elli-fin, Dımaşk 1376-80/1957-61-Beyrut, ts. (Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî), V, 108-109.
6- Ahmed Atiyyetullah. el-Kâmûsü’l-İslâmî, Kahire 1399/ 1979, V, 115;
7- Yûnus İbrahim es-Sâmerrâî, ülu-mâ’li’l-Arab fîşibhi’l-kârreti’l-Hindiyye, Bağdad 1986.
8- A. S. Bazmee Ansan, “Nuzhat al-Khawâtir”, IS, XVI/2 (1977).
9- A. S. Bazmee Ansan,  “Nuzhat al-Khawâtir”, Hl, VII/2 (1984).
10- Nesîm Ahmed Ferîdî. “Ab­dülhay”, UDMİ, XII, 855-857.
11- Kudretullah el-Hüseynî. Abdülhay el-Hasenî, Cidde 1403/1983.

 TDV İslam Ansiklopedisi