ABDÜLKÂDİR el-BAĞDÂDİ
Abdülkâdir b. Ömer b. Bâyezid el-Bağdâdî (ö. 1093/1682) Arap edebiyatı tarihçisi ve dil bilgini.
1030 (1621) yılında Bağdat’ta doğdu ve ilk tahsilini orada yaptı. Bu arada Farsça ve Türkçe’yi öğrendi. On sekiz on dokuz yaşlarına geldiğinde. Osmanlı-Safevî savaşlarından dolayı iç karışıklıkların hüküm sürdüğü Bağdat’tan ayrılarak Şam’a gitti (1639). Orada kaldığı süre içinde tanınmış âlimlerden ders aldı. Daha sonra Kahire’ye geçen Bağdadî, Ezher’in önde gelen âlimlerinden İstâmî ilimler, edebiyat, mantık ve felsefe okudu. Yâsîn el-Hımsî, Nûreddin eş-Şebrâmellisî gibi bilginler yanında en çok bağlandığı hocası, devrin tanınmış simalarından biri olan Şehâbeddin el-Hafâcî idi. Hafâcî vefat ettiğinde (1659) kitaplarının büyük bir kısmı ona kaldı. Bağdâdfnin bin kadar Arap şairinin divanını da ihtiva eden şahsî kütüphanesi, zamanının en zengin kütüphanelerinin başında gelmekteydi.
Anadolu’ya birkaç defa seyahatte bulundu. İlk defa Zilkade 1077’de [181] Kahire’den İstanbul’a, oradan da Edirne’ye gitti. Ancak fazla kalmadan tekrar Kahire’ye döndü. İkinci seyahatini, Kahire’de tanışarak yakın bir dostluk kurduğu Kethüda İbrahim Paşa ile birlikte Şam üzerinden yaptı. Bazı eserlerini ihtiva eden kendi el yazması bir mecmuada [182] belirttiği üzere, bu defa da Şevval 1084’te [183] Kahire’den ayrıldı ve İstanbul’a uğrayarak Edirne’ye geçti. Orada Sadrazam Köprülü Fâzıl Ahmed Paşa ile tanıştı ve Şerhu Şevâhıdi Şer-hi’t-Tuhfeti’1-Verdiyye adlı eserini ona ithaf etti. Bir dostunun oğlu olan ve Edirne’de kendisini ziyaret eden Hulâ-şatü’I-eşer müellifi Muhibbînin belirttiğine göre. Osmanlı devlet büyüklerinden yakın ilgi gören Bağdadî, Sultan IV. Mehmed’in de takdirini kazanmış ve Hi-zânetü’1-edeb ile İbn Hişâm’ın Şerhu Bânet Su’âd adlı eserine yaptığı haşiyesini ona ithaf etmiştir. Bu seyahatinde oğlu Ahmed ile birlikte IV. Mehmed’in Lehistan seferine de katıldı. Ancak bu arada ağır bir hastalığa yakalandı ve İstanbul’a uğrayarak Konya üzerinden Kahire’ye döndü. Daha sonra üçüncü defa Anadolu’ya yaptığı seyahatte gözünden rahatsızlanarak İstanbul’dan deniz yoluyla Kahire’ye döndü (1680) ve iki yıl sonra orada vefat etti.
Abdülkâdir el-Bağdâdî, Fars edebiyatı alanında da söz sahibi olmakla birlikte asıl şöhretini nesir ve nazım yönleriyle ilgilendiği Arap dili ve edebiyatı üzerinde yapmış, bu sahada otorite kabul edilmiştir. Eserleri arasında başka edip ve şairlerin kitaplarına, özellikle “Şâhid beyit”lere yazdığı şerh ve haşiyeler yekûn tutmakta, ayrıca Arapça’ya yaptığı bazı tercümeler de yer almaktadır.
Eserleri
1- Hizânetü’I-edeb En tanınmış kitabıdır. İbnü’l-Hâcib’in (ö. 646/1249) el-Kâfiye adlı nahve dair eserine Radıyyüddin el-Esterâbâdfnin (ö. 686/1287) yaptığı şerhte geçen 957 “Şevâhid”in (örnek beyitler) açıklandığı bu eser, Arap dili ve edebiyatına dair ansiklopedi mahiyetinde önemli bir eserdir. İlk defa 1299 yılında, kenarında Ayni’nin eş-Şevâhidü’1-kübra’sı olduğu halde Bulak’ta dört cilt halinde basılmıştır. Ayrıca M. Muhyiddin Abdülhamîd’in sadece iki cildini yayımladığı Hizânetü’l-edeb, 1348-1352 yılları arasında yine dört cilt olarak Kahire’de basılmış, nihayet bu değerli eserin ilmî neşri Abdüsselâm M. Hârûn tarafından yapılmıştır.
2. Şerhu Şevâhidi şürûhi’ş-Şâfiye. İbnü’l-Hâcib’in sarfa dair eş-Şâfiye adlı eserine Radıyyüddin el-Esterâbâdî tarafından yapılan şerhte geçen 190 şâhid beytin açıklamasından ibaret olan bu eser, söz konusu şerhle birlikte basılmıştır.
3- Lugat-i Şâh-nâme. FırdevsFnin eserindeki güç anlaşılan Farsça kelimelerin Türkçe açıklaması olan bu eser C. Salemenn tarafından neşredilmiştir.
4- Şerhu ebyâti Muğni’l-lebîb. İbn Hişâm’ın nahve dair Muğni’l-lebîb adlı eserinde geçen 946 örnek beyti açıkladığı bu eseri, Abdülaziz Rabâh ve Ahmed Yûsuf ed-Dekkâk tarafından yayımlanmıştır.
5- Şerhu Şevâhidi Şerhi’t-Tuhfeti’l-Verdiyye. İbnü’l-Verdi’nin nahve dair 150 beyitlik manzumesine yine kendisinin yaptığı şerhte geçen örnek beyitleri açıkladığı bu eser ile İbn Hişâm’a ait Şerhu Bânet Sucâd adlı esere yaptığı haşiye Beyrut 1980, D, Nazif Hoca tarafından neşredilmiştir.
6- Risale fî ma’ne’t-tilmiz. Eser Abdüsselâm M. Hârûn tarafından Mecelletü’l-Muktetafia yayımlanmıştır.
Bağdadî” nin basılmış bu eserlerinden başka henüz neşredilmemiş kitapları da vardır. Yukarıda zikredilen altı basılı kitabının el yazmalarından başka, henüz basılmamış diğer on dört kitabının İstanbul kütüphanelerinde bulunan muhtelif nüshaları Nazif Hoca tarafından tanıtılmıştır. Yazma eserlerinden ikisi şunlardır: Şerhu Şâhidî. Şâhidî İbrahim Dede’nin (ö. 957/ 1550) Farsça-Türkçe manzum lügati Tuhfe-i Şâhidîye yaptığı Türkçe ve Arapça şerhtir. Tahrîcü ahâdîşî Şer-hi’r-Razıy. Radiyyüddin el-Esterâbâdî-nin Şerhu’l-Kâfiye adlı eserinde geçen hadislerin kaynakları gösterilerek yapılmış bir fihristidir.
Bibliyografya
1- Abdülkâdir el-Bağdâdî, Hizânetü’l-edeb (nşr. Abdüsselâm M. Hârün), (1-X1I!).
2- Abdülkâdir el-Bağdâdî, Şerhu Şeuâhidi Şerhi’t-Tuhfeti’i-Verdiyye (nşr. Nazif Hoca), İstanbul 1978.
3- Abdülkâdir el-Bağdâdî, Haşiye’alâ Şerhi BSnet Su’ad (nşr. Nazif Hoca), (I), Beyrut 1980.
4- Muhibbî, Hutâşatü’l-eşer, Kahire 1284.
5- Serkîs. Mu’cem, I, 571.
6- Brockelmann, GAL, I, 368, 371.
7- Suppl, I. 44, 356; II, 175, 397.
8- Suppl, “Abdülkâdir”, İA, I, 87-88.
9- Kehhâle, Mu’cemü’l-mü’ellifin, Dımaşk 1376-80/1957-61- Beyrut, ts. (Dâru İhyâi’t-türâ-sil-Arabî), V, 295.
10- Müneccid. Mu cem, III, 59; V, 57-58.
11- Ziriklî. el-A’lâm (nşr. Züheyr Fethullah), Beyrut 1984, IV, 41.
12- Mohammad Shafi. “Abd al-Kâdir al-Baghdâdi”, El2 (İng.), I, 68.
13- Nazif Hoca, “Abdalqâdir b. cOmar al-Bagdâdî’nin Eserlerinin İstanbul’daki Yazmaları”, ŞM, IV (1961).
14- Nazif Hoca, “Abd al-Kâdir b. Omar al-Bağdâdî ve Hâşiya calâ Şarh Bânet Su’âd (doktora tezi, 1963), İÜ Ed. Fak.
15- Nazif Hoca, “Abd al-Kâdir b. ‘Omai al-Bağdâdî’nin Elyazısı ile İki Mecmuası”, ŞM, VII (1972), s. 69-83.
TDV İslam Ansiklopedisi