ABDURRAHMAN b. HİŞAM
Abdurrahman b. Hişâm b. Muhammed el-Hasenî (ö. 1276/1859) Alevî (Filâlî) hanedanına mensup Fas sultanı (1822-1859). 1204’te (1789-90) doğdu. Babası. Fas Sultanı Mevlây Süleyman’ın kardeşi Mogador Valisi Mevlây Hişâm’dır. Amcası Süleyman onu önce Suveyre valiliğine tayin etti. Abdurrahman burada iyi bir idareci olarak kendini gösterdi ve o yörede çıkan isyanların bastırılmasında önemli hizmetlerde bulundu. Bunun üzerine amcası onu vekili (halife) sıfatıyla Fas’a gönderdi ve kendi çocuklarına tercih ederek 4 Rebiülevvel 1238’de (19 Kasım 1822) resmen veliaht ilân etti. Mevlây Süleyman bu tarihten dokuz gün sonra öldü. Abdurrahman amcasının ölümü üzerine onun resmî vârisi olarak 30 Kasım 18Z2’de tahta geçti. Bunun üzerine Kadı Şerif Mevlây Ahmed b. Abdülmelik, Allâme Müftü Ebü Abdullah Muhammed b. İbrahim, ileri gelen devlet adamları, âlimler ve kumandanlar toplanıp Abdurrahman’a biat ettiler. Abdurrahman b. Hişâm saltanatının ilk yıllarından itibaren çeşitli kabilelerin isyanları ile uğraşmak zorunda kaldı. 1824, 1828, 1831, 1843, 1849. 1852 ve 1857 yıllarında çıkan önemli isyanlan bastırmaya muvaffak oldu. Sultanlığı sırasında Avrupalı devletlerle olan münasebetleri, onların ekonomik çıkarları çerçevesinde, bazan dostça. bazan da düşmanca geçti. Ticarî menfaatleri zedelenen ve gemilerine el konulan İngilizler 1828’de Tanca’yı abluka altına alırken, Avusturyalılar da 1829’da Arzila ve Tetuan’ı bombaladılar. Doğuya doğru yayılma siyaseti güden Abdurrahman b. Hişâm, Cezayir’de Osmanlılar’a karşı Ticânîler’i ve Tayyibîler’i himaye ettiği gibi, 1830’da buradaki Osmanlı hâkimiyetinin kalkmasından faydalanarak Tlemsen. Miliana ve Midia bölgelerini nüfuzu altına almaya çalıştı. Ancak Oran ve Mersülkebîr’i işgal etmiş bulunan Fransızlar’ın baskıları sonunda bölgedeki adamlarını geri çekmek zorunda kaldı; fakat bölgeyle ilgisini tam olarak kesmedi. Cezayir’de Fransızlara karşı baş gösteren direniş hareketinin lideri Abdülkâdir’i destekledi; hatta mücadelesinde başarılı olamayan Abdülkâdir’in Fas’a sığınmasına izin verip onunla birlikte harekete geçti. Ancak 14 Ağustos 1844’te Isiy’de Fransızlar’a mağlûp oldu; bu arada Tanca ve Suveyre (Mogador) Fransızlar tarafından bombalandı. Bunun üzerine 26 Ekim 1844’te Tanca Antlaşmasını imzalayarak Fransızlar’ın Cezayir hâkimiyetini kabul etti. 1845’te de Cezayir-Fas sınırlarının tayinine dair olan mukaveleyi imzaladı. 1847’de Abdülkâdir’i ülkeden çıkararak Fransızlar’a teslim etmeye mecbur oldu. Verilen tâvizler sonucu Fransızlarla düzelmiş gibi görünen münasebetler, bu politikayı benimsemeyen bazı grupların silâhlı muhalefeti üzerine tekrar bozuldu. Aynca Fransızlar 1851’de Selâ Limanı’nı topa tuttular. Abdurrahman b. Hişâmın saltanatı döneminde Fas ile Avrupa ülkeleri arasında ticarî münasebetler gelişti ve Portekiz, İngiltere. Sardunya. İspanya. Fransa. Avusturya, Amerika, İsveç. Danimarka gibi ülkelerin bazılarıyla yeni ticaret anlaşmaları imzalanırken bazılarıyla da eski anlaşmalar yenilendi. Halkın hoşnutsuzluğuna rağmen başlangıçta İngiltere ve Fransa’ya tanınan ticarî imtiyazlar, sonradan diğer Avrupalı devletlere de tanındı.
Abdurrahman b. Hişâm 29 Muharrem 1276’da [392] Miknâs’ta öldü. Cenazesi Sultânü’l-a’zam Mevlây İsmail’in hazîresine defnedildi. Yerine oğlu Muhammed geçti. Kaynaklarda âdil, dindar ve halka şefkatle muamele eden iyi bir idareci olarak anlatılır. İlmin, ziraat ve sanayinin gelişmesi için çok çalışmış ve ülkesinde bazı imar faaliyetlerinde bulunmuştur. Merakeş’te Bû Hassan. Kannariye ve el-Vustâ camilerini yaptırdığı gibi Tanca Limanı ile Fas. Merakeş ve Selâdaki camileri de tamir ettirmiştir. Ayrıca büyük bir hastahane yaptırmıştır.
Bibliyografya
1- Ahmed es-Selâvî. Kitâbul-istikşâ, Kahire 1312.
2- L. Godard, Description et histoire du Maroc, Paris 1860.
3- İbn Zeydân, Târihu Miknâs, Rabat 1933.
4- Jamil M. Abu’n-Nasr. A History of the Maghrib in the Islamic Period, Cambridge 1980.
5- Salâh el-Akkâd. et-Mağribü’l-‘Arabî, Kahire 1980.
6- Ziriklî. el-A’lâm (nşr. Züheyr Fethullah). Beyrut 1984.
7- İbrahim Harekât. et-Mağrib ‘abre’t-târih, Rabat 1405/1985.
8- R. Danziger. “Abd al-Qâdir and eAbd al-Rahmân: Religious and Political Aspects of their Confrontation, 1843-1847”, MR, VI (198).
9- G. ver, “Abdurrahman”, İA, I, 49-50.
10- Ph. de Cossu Brissac. “Abd al-Rahmân b. Hishâm”, El (İng), 1,84.
TDV İslâm Ansiklopedisi