ABDURRAHMAN el-HEMEDANİ
Ebü’l-Hasen Abdurrahmân b. İsâ b. Hammâd el-Hemedânî (ö. 320/932) Kâtip, şair ve lügat âlimi. Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Abbasî Halifesi Mu’tazıd zamanında (892-902) Hemedan valisi olan Bekir b. Abdülazîz b. Ebü Dülef el-İcirye (ö.285/898) kâtiplik yaptığı, aynca gramer ve edebiyatla uğraşmakla beraber daha çok sözlük çalışmalarıyla tanınmış olduğu bilinmektedir. Kaynakların birçoğu vefat tarihini 320 (932). bazıları da 327 (938-39) olarak kaydeder.
Eserlerinden bugün elimizde bulunan el-Elâzü’I-kitâbiyye veya Kitâbü Elâzı ‘Abdirrahmân, konusu itibariyle eş anlamlı kelimelere dair olup bir çeşit kavramlar sözlüğü demek olan “Fikhü’l-luga” türünde bir eserdir. Hemedânî bu kitabında kelimeleri belli bir alfabetik sıraya göre değil, ifade ettikleri ortak anlam ve konulara göre bablara ayırmakta ve bunların mânalarını, özellikle cümle İçindeki kullanılışlarını göstermektedir. Yazarın resmî kâtip olması, terimleri yerli yerinde kullanarak sağlam bir üslûp ortaya koyması, esere ayrı bir değer katmaktadır. Esasen müellifin kendisi de kitabının önsözünde, ilgililere sağlam bir ifade ve istenilen mânayı değişik cümlelerle anlatabilme yeteneğini kazandırmak için, bu eseri resmî yazışmalardan derleyerek kaleme aldığını belirtmektedir. Bununla birlikte, meşhur edip ve mütefekkir vezir Sâhib b. Abbâd, “Arapça’nın değerli incileri” diye nitelendirdiği bu tür kelimelerin genel kültür ve bilgi birikimi çerçevesinde öğrenilmesini engelleyerek hazırcılığa yol açacağı gerekçesiyle Hemedâni’ye şiddetle çatmıştır.
Ebû Saîd Muhammed b. Ahmed el-Amidî ile Ebü’l-Kâsırn Mehdî b. Ahmed el-Havâfı, el-Elfazü’l-kitabiyye birer şerh yazmışlardır. Ayrıca Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdullah da bu eseri Nazmü’I-cevûhir fi’1-Eifâz adıyla manzum hale getirmiştir.
Eseri ilk defa Luis Şeyho 1885 ve 1898 yıllarında Beyrut’ta yayımlamıştır. Nu’mân el-ÂlûsFnin yanlışlıkla Abdurrahman b. Muhammed b. Saîd el-En-bârfye (ö. 577/1181) nisbet ederek Kitâbü Ellâzi’l-eşbâh ve’n-nezâ’ir adıyla İstanbul’da 1302’de neşrettiği el-El-lâzü’l-kitöbiyye, daha sonra Muhammed Tevfık tarafından 1344 yılında Kahire’de yeniden yayımlanmıştır. Eserin 1931 (Kahire) ve 1979 (Beyrut) baskıları da vardır.
Bazı kaynaklarda Abdurrahman el-Hemedâni’ye Şafyü’r-râh min Muhtâri’ş-Şıhâh adlı bir eser daha atfediliyorsa da, eş-Şıhâh müellifi Cevherinin (ö. 393/1003) ve bilhassa eş-Şıhâh’m bir muhtasarı olan el-Muhtâr’ın müellifi Muhammed b. Ebû Bekir er-Râzi’nin (ö. 666/1267’den sonra) vefat tarihleri göz önüne alındığında bunun mümkün olamayacağı açıkça görülmektedir.
Bibliyografya
1- Abdurrahman el-Hemedânî, el-Etfâzü’l-kitâbiyye, Beyrut 1399/1979.
2- İbnü’n-Nedîm. et-Fihrist (nşr. Rızâ-Teceddüd), Tahran 1391/ 1971.
3- İbnü’l-Kıftî. İnbâhü’r-ruvât (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1369-93/1950-73.
4- Serkîs. Mu’cem, II, 1897.
5- Brockelmann. GAL, I, 133.
6- SuppL, I, 195. 197.
7- Sezgin. GAS, VIII, 193.
8- Kehhâle. Muccemü’l-muelifîn, Dımaşk 1376-80/1957-61-Beyrut, ts. (Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî), V.
9- C. Zeydan. Adab (nşr. Şevki Dayf). Kahire 1957.
10- Ziriklî. el-Aclâm (nşr. Züheyr Fethullah) Beyrut 1984.
11- Ömer Ferrûh, Târîhu’l-edebi’l-‘Ambi II, 428.
12- H. Kılıç. Türkçe’de Arap Lexicographte’si Çalışmaları (doktora tezi, 1984), Uludağ Üniv. İlahiyat Fak.
TDV İslâm Ansiklopedisi