Mehdî Hareketleri.
Sudan Mehdisi. Sudan’da Muhammed Ahmed b. Seyyid Abdullah (ö. 1885) tarafından başlatılan ve Mehdîlik hareketi adını alan dinî-siyasî hareket, özellikte Avrupa sömürgeciliğine karşı yürütülen mücadele ile önem kazandı. 1880’e kadar Beyaz Nil üzerindeki Aba adasında münzevi bir hayat yaşayan Muhammed Ahmed. 1881’de kendisini mehdî ilân ederek faaliyetlerine başladı. Bu hareketin yayılmasında özellikle kuzeydeki kabile reislerinin yardımını gördü. Bağlı bulunduğu Semmâ-niyye tarikatını bir haberleşme vasıtası gibi kullanarak Mehdîlik hareketini bütün Sudan’a yaydı ve bölgeyi sömürgeleştirmek isteyen İngilizler’e karşı mücadele etti. Mısır’ın nüfuzundaki Sudan’ın kuzey bölgelerinde Mehdrnin etkisinin artması ve fikirlerinin yayılması üzerine Mısır’ın yönetime karşı çıktıkları gerekçesiyle Mehdî ve taraftarları üzerine askerî birlikler yollamasından sonra (1881) batıya doğru çekilen Mehdî, dostluk kurduğu ve ailevî ilişkilerle bağlı bulunduğu Baggara kabilesine sığındı. Bu arada bölgenin diğer kabile reisleri ile dinî liderlerinin desteğini kazanarak 1882’den itibaren İngilizler’e karşı hareketi büyütüp savaş esaslarına göre organize edilen silâhlı kuvvetlerinin (ensar), 1883’te Mısır-İngiliz kuvvetlerine karşı başarı kazanmalarından sonra Mehdîlik bütün Sudan’ı etkisi altına aldı. 27 Ocak 1885’te Hartum’un ele geçirilmesiyle gücü en yüksek noktaya ulaşan Mehdî, başşehri Hartum olan bir İslâm devleti kurarak mücadelesini daha da yoğunlaştırdı. Ancak kısa bir süre sonra Ölen Mehdi’nin [25 Haziran 1885] yerine geçen Abdullah b. Muhammed et-Teâyişî (ö. 1899) hareketi yaymaya devam ettiyse de Tuşki’de İngiliz-Mısır ortak kuvvetleri karşısında uğranılan yenilgi (1889), hareketin dönüm noktasını teşkil etti. Bu mağlûbiyeti takip eden iç ayaklanmaların devletin gücünü sarsması, yenilgiye yenilerin eklenmesine yol açtı ve 1896’da İngiliz-Mısır kuvvetlerinin bütün Sudan’ı ele geçirmek için başlattığı büyük askerî hareket karşısında Mehdî kuvvetleri dağıldı. Daha sonra 1899’da Halife Abdullah’ın yenilmesiyle de Mehdî Devleti ortadan kalkmış oldu.
- Afrika’da Başlıca İslami Cihad ve Direniş Hareketleri
- Fülâni Hareketi.
- Tekrûr Devleti ve el-Hâc Ömer.
- Mehdî Hareketleri.
- Somali Mehdisi.
- Senûsîlik Hareketi.
- Emîr Abdülkâdir el-Cezâirî Hareketi.
- Abdülkerîm el-Hattâbî Hareketi.
TDV İslâm Ansiklopedisi