AHKAM DEFTERİ
Osmanlı Devleti’ndc genellikle maliyeye ait hükümlerin toplandığı defterlere verilen ad.
Ahkâm, hükmün çoğulu olup burada “padişah buyruğu” anlamına gelmektedir. Osmanlılar’da hükümler bizzat padişah tarafından ısdar edilmez, padişahın yetki verdiği makam veya bu makama bağlı daireler, onun adına hüküm verebilirlerdi. Bu bakımdan hükümler sadâret makamından veya defterdarlıktan çıkardı. Sadâret makamından çıkan hükümler daha ziyade ferman genel adını taşırdı. Bunların bir suretlerinin toplandığı defterlere defâtir-i umûr-ı mühimme, ahkâm-ı mühimme veya kısaca mühimme* adı verilirdi. Defterdarlıktan çıkan ahkâmın toplandığı defterlere ise ahkâm-ı mâliye denilirdi. Bunlar defterdarlığa bağlı baş muhasebe, baş mukâtaa, mevkufat gibi kalemlerde hazırlanırdı. Baş muhasebe ve baş mukâtaa dairelerinden çıkan emir ve tezkirelere, muhâsebe-i evvel ahkâmı, mukâtaa-t evvel tezkire ve ahkâmı adı verilirdi. Nüzul, sürsat, bedel-i kürekçi gibi vergilerin toplanması ve bunlarla İlgili diğer hususlar, mevkufat ahkâmı veya mevkufat defterleri denilen defterlere kaydedilirdi.
Önceleri bu kabil maliye ahkâmı için Rumeli ve Anadolu defterdarlıklarında defter tutulduğu halde, XVI. yüzyıl sonlarından itibaren maliye kalemlerinin artması ile her bir kaleme ait ayrı defterler tanzim edilmiştir. Bugün Başba-
kanlık Osmanlı ArşivTnde muhtelif tasniflerde yer alan maliye ahkâm defterlerinin en eskilerinden biri, 927 (1521) tarihli olup Kâmil Kepeci TasnifTnde (nr. 611 yer almakta ve daha ziyade Rumeli’ye ait malî ahkâmı ihtiva etmektedir. Gerek bu tasnifte gerekse maliyeden müdevver defterler serisinde maliye ahkâm defterleri bulunmaktadır. Ancak bu tasniflerde “ahkâm defterleri” adıyla kayıtlı defterlerin hepsi, maliye ahkâmı özelliğini göstermemektedir. Maliye ahkâmı, XVIII. yüzyıldan itibaren yeni kurulan Evâmir-i Mâliye Kalemi’nde tanzim edilmeye başlanmıştır. Bu kaleme ait defterler de yine Kepeci ve maliyeden müdevver defterler tasnifinde-dir. Ayrıca. İbnülemin, Ali Emîrî ve Muallim Cevdet tasniflerinde de maliyeye ait ahkâmı toplayan defter parçalanna rastlamak mümkündür. Hatta mühimme defterleri serisi içinde de maliyeye ait ahkâm defterleri yer almaktadır. Meselâ kırk bir numara ile kayıtlı defter, Anadolu Defterdarlığı’ndan çıkan ahkâmı toplamaktadır.
Bunların yanı sıra maliye ahkâmı vasfını taşımayan ve Dîvân-ı Hümâyun’a ait olup daha ziyade XVII. yüzyılda görülen şikâyet defterleri serisi de ahkâm-ı şikâyet defterleri adını taşımaktadır. Ahkâm-ı şikâyet defterleri 1058-1229 (1648-1814) yılları arasında tutulmuştur ve tasnife açık 208 defterden ibarettir. Ayrıca 1155’ten (1742) itibaren eyaletlere göre ayrı defterler tanzim edilmiştir. 1255 (1839) tarihine kadar gelen bu defterler Anadolu, Sivas, Trabzon, Diyarbekir, Şam, Adana, Karaman, Halep, Erzurum, Maraş, Rakka, Rumeli, Özi. Silistre. İstanbul, Bosna ve Mora’ya aittir. Bugün arşivde devam eden tasnif çalışmaları sırasında ahkâm defterleri karakteri taşıyan defterlerin bulunması mümkündür.
Bibliyografya
1- Uzunçarşılı, Osmanlı Deuletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Ankara 1948, s. 82-83;
2- Mİdhat Sertoğlu, Muhteva Bakımından Başvekâlet Arşiui, Ankara 1955, s. 17, 23, 25-26;
3- a.mlf.. Osmanlı Tarih Lügati, İstanbul 1986, s. 10;
4- Atillâ Çetin, Başbakanlık Arşivi Kılavuzu, İstanbul 1979, s. 25, 28, 59, 62-69;
5- Necati Ak-taş-İsmet Binark. el-ArşîfüV’Oşmânî, İstanbul 1987.
TDV İslam Ansiklopedisi