AHMED b. MUHAMMED en-NİHÂVENDİ VIII. yüzyılın ikinci yarısıyla IX. yüzyılın ilk yarısında yaşayan bir astronom ve matematikçi.
Hakkındaki bilgilerin tamamı İbn Yûnus’un (ö. 1009) rivayetlerine dayanmaktadır. Bu rivayetlere göre Nihavendi, Halife Hârûnürreşîd’in veziri Yahya b. Hâlid b. Bermek’in (ö. 805) zamanında Cündişâpûr’da astronomik gözlemler yapmış ve bu gözlemlerinin sonuçlarını ez-Zîcü’l-müştemil adlı cetvellerinde toplamıştır. Yahya b. Bermek’in 786-803 yılları arasında vezirlik yaptığı göz önüne alınırsa Nihâvendi’nin. Batlamyus’tan (Ptolemaios) sonra güneşin vasati hareketlerini belirleyen bu ilk gözlemleri 790 yılı civarında yaptığı tahmin edilebilir. O dönemde, eski Yunan ilminin İslâm dünyasındaki merkezi İran’daki (Hûzistan) Cündişâpûr’du ve yeni kurulmuş olan Bağdat henüz o seviyeye gelmiş değildi. Bununla birlikte müslüman yazarlar, Nihâvendi’nin gözlemlerini yaptığı rivayet edilen rasathaneden bahsetmemektedirler. Kaynaklara göre İslâm dünyasındaki ilk rasathaneler Hârûnürreşîd’in oğlu Me’mûn zamanında (813-833), Bağdat’ta Şemmâsiyye semtinde ve Şam yakınlarındaki Kâsiyün dağında kurulmuştur. Bu durum Nihâvendi’nin. sahasındaki ilk ve dolayısıyla önemli olan çalışmalarının kendi döneminde yeterince duyulmadığını göstermektedir. Öte yandan, modern araştırmacılardan De Lacy O’Leary. İslâm’dan önce İran’da mevcut rasathaneler arasında yeri bilinen tek rasathanenin Cündişâpûrdaki olduğunu, ancak bunun Nihâvendi’nin zamanına kadar işlerliğini sürdürüp sürdürmediği hususunda şüpheler bulunduğunu, N. Ahmed ise Nihâvendinin Cündişâpûr Rasathanesinde çalıştığını ve kullandığı aletlerin de çok hassas olduğunu yazmaktadırlar
Eserleri. Adı bilinen şu beş eser Nihâvendiye izafe edilmektedir:
1) Ez-Zîcü’1-müştemil;
2) El-Müdhal ilâ ‘ilmi’l-hey’e
3) Kitâbü’l-Müdhal ilâ ilmi’n-nücûm,
4) Kitâbü’l-Cem ve’t-tefrik;
5) Kitâb ilâ Muhammed b. Mûsâ fi’n-Nîl
Ancak ikinci ile üçüncü eserin aynı kitap olması kuvvetle muhtemeldir. Öte yandan beşinci eserin adı da ortaya iki problem çıkarmaktadır. Birincisi, Nihavendi ile aynı dönemde yaşamış Muhammed b. Mûsâ isimli bir yazarın varlığının bilinmemesi, ikincisi de bazı araştırmacıların İranlı bir astronomun Mısırdaki Nil nehriyle ilgilenmesini pek mantıklı görmemeleridir. Ancak daha milâttan önce IV. yüzyılda Aristo’nun Nil hakkında bir kitap yazdığı ve Helenistik dönemde de birçok müellifin aynı konuda eser kaleme aldıkları bilinmektedir ve dolayısıyla Nihavendi de böyle bir eser yazmış olabilir. Eğer nîlin Arapça neyi “Nail olma, murada erme, isteğe kavuşma” kelimesi olduğu ihtimali kabul edilirse o takdirde bu eserin şans. talih üzerine yazılmış bir yıldız falı kitabı ve Muhammed b. Musa’nın da tanınmamış bir müneccim olduğu düşünülebilir.
Bibliyografya
1) İbnü’n-Nedîm. el-Fihrist, Beyrut 1398-1978, s. 393;
2) H. Suter. Die Mathematiker, Leipzig 1900, s. 10;
3) Aydın Sayılı. The Observatory in İslam, Ankara Î960. s. 50, 51, 357, 358;
4) Sezgin. GAS, V. 226,227;
5) VI. 90. 13S-136;
6) D. Pingree, “Ahmad Nehâvandî”, Elr., I, 653. m
TDV İslam Ansiklopedisi