AHMED MUHAMMED ŞAKİR
Ebü’l-Eşbâl Ahmed b. Muhammed Şâkir b. Ahmed b. Abdilkâdir (1892-1958) İslâm kültür kaynaklarının ilmî neşirlerinigerçekleştirmekle ün yapmış Mısırlı âlim ve muhaddis.
Kahire’de doğdu. Soyu Hz. Hüseyin’e ulaşır. Babası Muhammed Şâkir Ezher Üniversitesi rektör vekilliği ve Sudan kâdılkudâtlığı yapmıştır. 1900 yılında babasıyla gittiği Sudan’da Gordon Külliyesi’ne devam etti. 1904’te İskenderiye’ye giderek tahsilini orada sürdürdü. Daha sonra Ezher Üniversitesi ne girdi ve 1917’de mezun oldu. Dört ay gibi kısa bir süre hocalık yaptıktan sonra Zagazig kadılığına tayin edildi. Yüksek Şeriat Mahkemesi üyeliğinden emekli oluncaya kadar (1951) çeşitli yerlerde kadılık görevini yürüttü. 27 Zilkade 1377’de [138] Kahire’de vefat etti.
İskenderiye’deki fıkıh ve usül-i fıkıh hocası Muhammed Ebû Dakika ile tefsir, hadis, usûl-i fıkıh, Hanefî fıkhı ve mantık derslerini okuduğu babası Muhammed Şâkir onun hayatında derin izler bırakmışlardır. Ebû Dakika ona spor zevkini aşılamış, binicilik, atıcılık ve yüzmeyle meşgul olmasını sağlamıştır. 1909’dan itibaren babası onu hadise yöneltmiş ve kendisine başta Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i olmak üzere Müslim’in eş-Şahih’ini, Tirmizinin es-Sünen ve eş-Şemâ ‘il’ini, Buhâri’nin eş-Şahih’inin de bir kısmını okutmuştur.
Ezher’deki öğrencilik yıllarında orayı ziyarete gelen âlimlerle tanışmış ve onlardan da faydalanmıştır. Mağrib muhaddisi Abdullah b. İdrîs es-Senûsî. Muhammed b. Emîn eş-Sinkîtî. Ahmed b. Şems eş-Şinkîtî, Şâkir el-lrâki, Tâhir el-Cezâiri, Reşîd Rızâ ve daha birçok âlim hocaları arasında yer almaktadır. Onun hadis ilminde müstakil görüşlere sahip bir kişi olarak yetişmesinde adı geçen âlimlerin büyük tesiri olmuştur. Küçük kardeşi Mahmud Muhammed Şâkir, onun, ilk asırlardaki ulemânın benimsediği usule uygun olarak hadis ilmini tam anlamıyla öğrenmiş nâdir âlimlerden biri olduğunu, râvilerin tenkidi konusunda önceki ulemâya muhalif birtakım değerlendirme ve ictihatlara sahip bulunduğunu ifade etmektedir. Juynboll da onu. “Ehl-i sünnet yolundan ayrılmayan bir müctehid olması yanında birçok yerde ecdadının reylerini reddederek kendi şahsî değerlendirmelerini ortaya koymuş bir şahsiyet” olarak takdir etmektedir. Taklitçiliğe karşı oluşu otuz yılı aşan kadılık hayatında da tesirini göstermiş, şer’î konularda hiçbir mezhebe bağlı kalmadan kendi rey ve ictihadıyla kararlar vermiştir. Kararlarında, gençlik yıllarından vefatına kadar esas meşgalesi olan sünnet konusundaki engin bilgi ve araştırmaları başlıca dayanağı olmuştur. Gerçeği her şeyin üstünde tutması, onu önceki görüşlerinden vazgeçtiğini ilân edecek bir seviyeye sahip kılmıştır. Meselâ, Ezher Rektörü Mustafa el-Merâgi’nin, kamerî ayların başlangıcını tesbit ederken hilâlin çıplak gözle görülmesine imkân bulunmadığı hallerde rü’yetin yerini hesabın alması lâzım geldiği görüşüne babası ile birlikte karşı çıkmışken, bir süre sonra delillerin Merâgi’yi desteklediğini tesbit etmiş, bunun üzerine daha babasının sağlığında bir risale yazarak Merâgî’nin haklı olduğunu itiraf etmiş ve ay başlangıcının mutlaka hesapla tayin edilmesi gerektiği kanaatine vardığını açıklamıştır. Matbu ve yazma pek çok eser ihtiva eden meşhur kütüphanesindeki henüz ilmî usullere göre tasnif edilmemiş kitaplardan yaptığı nakiller, onun çok kuvvetli bir hafızaya sahip olduğunu göstermektedir.
Eserleri
Ahmed Muhammed Şâkir’in telif eserleri de bulunmakla birlikte onun en önemli çalışmaları ilmî neşrini yaptığı kitaplardır. Çünkü bunların bir kısmı herhangi bir neşirden çok şerh mahiyetindedir. Kendi yazdığı eserler şunlardır:
1) Nizâmü’t-talâk fi’1-İsIam (Kahire) Herhangi bir mezhebe bağlı kalmadan, sırf âyet ve hadislere dayanarak yazdığı bu eser boşanmaya dair olup neşredildiği zaman büyük yankılar uyandırmıştır. Hatta M. Zâhid Kevserî. el-İşfâk fî ahkâmi’t-talûk adlı bir risale ile bu kitaba reddiye yazmıştır.
2) Kelimetü’l-hak. Yazı kurulu başkanlığını yaptığı el-Hedyü’n-Nebevi dergisinde yayımlanan bazı yazılan ölümünden sonra bu başlık altında toplanıp yayımlanmıştır.
İlmî neşirlerini yaptığı başlıca eserler şunlardır:
Hadis.
1) El-Müsned Vefatına kadar üzerinde çalıştığı ve beşte ikisini on beş cilt halinde neşrettiği bu kitap onun en önemli eseri kabul edilmektedir. 40.000’e yakın hadis ihtiva eden el-Müsned’in 8100 kadar hadisi onun tarafından değerlendirilmiştir. Eserin 16. cildindeki 680 hadisin bir kısmını neşre hazırladıktan sonra vefat etmiş, bu cildin geri kalan hadislerini Dr. el-Hüseynî Abdülmecid Hâşim tahkik etmiştir. I. cilde yazdığı “Talâ’i’u’l-kitâb” başlıklı mukaddime. el-Müsned hakkında değerli bilgiler ihtiva etmektedir. Eserdeki hadisleri numaralamış, sağlamlık derecesini belirtmiş, kimliği iyi bilinmeyen râvilerin tam adlarını yazarak onları tanıtmış, isnadı zayıf hadisleri takviye edecek başka rivayetler varsa bunları kaydetmiştir.
2) El-Câmi’u’ş-şahîh (Tirmizî). Tamamlayamadığı çalışmalarından biri olan bu eserin iki cildini doksan altı sayfalık bir mukaddime ve geniş dipnotlarıyla neşretmiştir
3) Me’âlimü’s-sünen (Hattâbî). Bu eseri Muhammed Hâmid el-Fakki ile birlikte neşretmiştir
4) İhtişaru’ulûmi’I-hadis. İbn Kesir’e ait olan bu usûl-i hadis kitabını şerhederek eI-Bâ’işü’l-haşîş ilâ ma’rifeti ulûmi’l-hadîs adıyla neşretmiştir
Tefsir.
1) Cami’u’I-beyân (Taberî). Kardeşi Mahmud Muhammed Şâkir’le birlikte. eserin İbrahim sûresinin 27. âyetine Kadar olan kısmını on altı cilt halinde neşretmişlerdir. Bu çok önemli neşirde onun görevi, kardeşinin çalışmalarını kontrol ve hadisleri tahriç etmekti.
2) Tefsîrü’1-Kur’âni’l-azîm Bu kitabı Umdetü’t-tefsîr adıyla ihtisar etmiş, on cüz halinde yayımlamayı düşündüğü halde ancak beş cüzü basılabilmiştir. Eserdeki hadislerin senedlerini zikretmemiş. zayıf ve İsrâilliyat’a dair olan rivayetlerle mükerrer rivayetleri, ayrıca fıkıh ve kelâma dair bazı teferruat terketmiştir.
Fıkıh.
1) er-Risâle (Sâfiî). Doksan iki sayfalık bir mukaddime ve değerli dipnotlarıyla neşrettiği bu eser onun önemli çalışmalarından biridir
2) Cimâ’u’l-‘ilm
3) El-Muhaliâ (İbn Hazm). Bu kitabı Muhammed Hâmid el-Fakki ile birlikte neşretmiştir.
4) Kitâbü’I-Harâc
Edebiyat.
1) Eş-Şi’r ve’şu’arâ.
2) El-Mu’arreb
3) El-Mufaddaliyyât.
4) El-Asmaiyyât Son iki eseri dayısının oğlu Abdüsselâm Muhammed Hârûn ile birlikte neşretmiştir. Bu edebî eserleri harekeledikten başka metinden daha çok dipnot koymak suretiyle bütün müşkülleri halletmeye, müellifin temas etmediği, noksan veya müphem bıraktığı noktalan aydınlatmaya çalışmıştır. Onun ilmî neşrini yaptğı bütün eserlerin ortak bir özelliği de, çoğu kendi tarafından icat edilen çeşitli fihristlerle zenginleştirilmiş olmasıdır. İlmî neşrini yaptığı eserlerin tamamı yirmi dörde ulaşmaktadır.
Bibliyografya
1) Mahmud Muhammed Şakir,Kelimetü’l-hak Ahmed (Muhammed Şakir), Kahire 1407, Mukadimde;
2) Adil nûveyhiz. Mu’cemü’l-müfessirin, Beyrut 1403-1983, I, 78;
3) Ziriklî. el-A’lâm (Fethullah), I, 253;
4) Mahmud Muhammed et-Tanâhî. Medhal ilâ târihi neşri’t-türâsi’l-Arabî, Kahire 1405-1984;
5) Selâhaddin el-Müneccid. “Umdetü’t-tefsir”, Mecelletü Ma’hedi’l-mahtati’Arabiyye, İV-1, Kahire 1377-1958, s. 166;
6) H. A. Juynboll. “Ahmad Muhammad Shâkir and his edition of lbn Hanbal’s Musnad”, lsı, XL1X (1972), s. 221, 247;
7) Receb el-Beyyûmî, en-Nehdatü’l-İslamiyyefî siyeri a’lâmihe’l-mu’âşırın, Kahire 1405, 1984, IV, s. 115, 140.
TDV İslam Ansiklopedisi