CEBERTİ (1753-1825)
Arap, tarihçi. Mısır’ın Fransa işgaline uğradığı dönemle ilgili önemli yapıtlar vermiştir.
Abdurrahman b. Haşan el-Ceberti, Kahire’de doğdu, Şubra yolunda öldürüldü. Soyu yedi kuşak önce Habeşistan’ın Cebert bölgesinden gelip Kahire’ ye yerleşmişti. Ceberti ailesi el-Ezher Camisi’ııde uzun yıllar ders vermiş, birçok şeyh yetiştirmiş bilgin bir aileydi. Ceberti’nin babası Haşan, el-Ezher’de astronomi öğretimi yapan şeyhlerin sonuncusudur. Ceberti de el-Ezher’de öğrenim gördü. Kahire’nin ünlü bilginleri arasında yer aldı. Napoleon Mısır’ı işgal ettikten sonra onu yönetimde aracı olarak kullandığı seçkinler ve ileri gelenler divanına üye seçti. Ceberti yaşamının son yıllarında Mehmed Ali Paşa’nın muvakkitiiğinde bulundu. 1825 sonlan ya da 1826 başlarında Kahire’ye dönerken Şubra yolunda öldürüldü. Ölüm tarihi bazı kaynaklarda 22 Haziran 1822’dir. Yazdığı Mısır tarihinde ileri sürdüğü görüşlerinden kuşkulanan Mehmed Ali Paşa’nın bu cinayette parmağı olduğu sanılıyor.
Ceberti’nin en önemli yapıtı Acaibü’l-Asar fi’l-Teracim ve’l-Ahhar adlı 1628 1821 yıllarım kapsayan Mısır tarihidir. Kitap Mehmed Ali Paşa ve yönetimine karşı görüşler taşıması nedeniyle uzun süre yasaklandı. Daha önce yapılmış bir baskısı da toplatılıp yok edildi. Mısırlı bilim adamlarından Şefik Mansur Bey ve arkadaşları yapıtı eksik ve düzensiz bir biçimde Fransızca’ya çevirdiler. Ayrıca G.Wiet, yayımlanan bölümlerin indeksini hazırladı. Yapıtta tarihi olaylar, Doğu’nun yaşam biçimi, gözlemlere dayanılarak verilmiştir. Kitap, özellikle değerli bilgiler veren bir biyografya sözlüğü niteliğindedir. Muzhirü’t-Takdis bi-Zehebi Devleti’TFransız adlı yapıtı Mısır’ın Fransız işgali sırasında tuttuğu birkaç yıllık notları içerir. Yazımı 1802 başlarında tamamlanmıştır. Ceberti bu kitapta Fransızlar’a karşı sert eleştiriler yöneltir. Yapıt Mubammed Ata tarafından Yevmiyyetul-Ceberti adıyla bastırılmıştır. Yapıtın, Mütercim Asım Efendi tarafından yapılmış, Muzhirü’t-Takdis bi Huruci Taifeti’l Fransız ve Hekimbaşı Mustafa Behçet Efen-di’nin yaptığı ve basılı, Tarih-i Mısr adlı Türkçe çevirileri vardır.
Ceberti’nin ayrıca Şamlı tarihçi Muhammed Halil ‘d. Ali el-Muradi’nin 18. yy Arap şair, bilgin ve devlet adamlarının yaşamöyküleriyle ilgili Silkti d-Dürer fi A’yani’l-Karni’s-Sani Aşer adlı yapıtının hazırlanmasında hocası Murtasa el-Zebidi ile birlikte büyük yardımları olmuştur. Davud b. Omer el-Antaki’nin tıp konusundaki Tezkiretü 7 -Elbab adlı yapıtım özetlemiş, Bmbirgece Masalları’nin dilini sadeleştirip, kendisinin ve başkalarından derlediği nükteleri eklemiştir. Bu nüsha bugün elimizde yoktur.
Ceberti’nın İslam tarihi konusunda derin bir bilgisi yoktu. Önemli bir İslam tarihçisiyle de kişisel bir ilişkide bulunduğu bilinmiyor. Bursa karşın Mısır’ da özellikle Kahire’de geçen olayları yakından izlemiştir. Babası Şeyh Hasan’m Memluk ve Osmanlı ulemasıyla yakın dostluğu vardı. Ceberti’nin kişiliğinin ve dünya görüşünün oluşmasında babasının büyük payı vardır. Ceberti, Muradi ve Murtaza el-Zebidi’den de geniş ölçüde etkilenmiştir.
• YAPITLAR (başlıca): Aca’ibü’l-Âsar fi’l-Teracim ve’l-Ahbar, (ö.s.), 4 cilt, 1873-1880; Yevmiyyetü’l-Ceberti, (ö.s.), Muhammed Ata (yay.), 2 cilt, 1958; Tanh-i Mısr, (ö.s.), Mustafa Behçet Efendi (çev.), 1865.
• KAYNAKLAR: D. Ayalon, “The Historian al-Jabarti and his Background”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, XXIII (2), 1960; F. Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, 1982; C. Brockel-mann, Geschichte der Arabischen Litteratur, II, 1949.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi