COURNOT, Antoine-Augustin (1801-1877)
Fransız, matematikçi ve felsefeci. İktisada matematiği ilk uygulayanlardan biri ve bazı yönleri ile Marjinalist İktisat Okulu’nun kurucusudur.
28 Ağustos 1801’de Fransa’nın doğusunda Gray kasabasında doğdu, 2 Nisan 1877’de Paris’te öldü. Babası orta halli bir noterdi. Ortaöğrenimini Gray’da tamamladı. 1821’de Fransa’nın en saygın yükseköğrenim kurumu olan Ecole Normale Superieur’e yazıldı. Ama bir yıl sonra okul, rejim karşıtı akımların etkisi altına girdiği gerekçesiyle kapatılınca, Sorbonne Üniversitesi’ne geçti, 1823’te fen bölümünü bitirdi.
Cournot’nun ilk işi, emekli Mareşal Saint Cyr’ in sekreterliği ve oğlunun özel öğretmenliğidir. 1833’e kadar bu işte kaldı. Bu süre içinde Saint Cyr’in anılarını kaleme aldı; dışarıdan hukuk eğitimini tamamladı ve matematik doktorası yaptı. 1826’da bilimsel dergilerde matematik üzerine makaleler yayımlamaya başladı. Bu çalışmalara ilgi duyan ünlü matematikçi Poisson, Cournot’nun 1834’te Lyon Bilimler Fakültesi’ne mekanik ve analiz profesörü olarak atanmasını sağladı. Bir yıl sonra Cournot, Grenoble Akademisi’nin rektörlüğüne getirildi. 1838-1854 arasında, Matematik Eğitimi Genel Denetçisi göreviyle Fransa’daki matematik öğretiminin düzenlenmesinde etkili oldu. 1854-1862 arasında Dijon Akademisi’nde rektörlük yaptı. 1862’de bu görevden ayrılarak Paris’e yerleşti ve ömrünün sonuna kadar başka kamu görevi almadı. Bir ara milletvekilliğine adaylığını koyduysa da kazanamadı.
Cournot, matematik dışında, felsefe ve iktisat alanlarında da çalışmış, çok yönlü bir kişidir. 1826-1847 arasındaki çalışmaları bütünüyle matematikle ilgilidir. Ancak, klasik iktisadın, Smith, Ricardo ve Say gibi ünlü temsilcilerini de bu dönemde incelemiş; onların görüşlerini belirsiz bulmuş; iktisadın daha kesin ve bilimsel bir dile, yani matematiğe gereksinimi olduğuna karar vererek, 1838’de Recherches sur les principes mathematique de la theorie des richesses
(“Servet Kuramının Matematiksel İlkeleri Üzerine Araştırmalar”) başlıklı kitabını yazmıştır. 1847’de yayımladığı, De l ’origine et des limites de la corres-pondance entre l ’algebre et la geometrie (“Cebirle Geometri Arasındaki Bağıntının Kökeni ve Sınırları Üzerine”) başlıklı kitabından sonra felsefeye ağırlık vermiş ve ömrünün son otuz yılında matematik alanında hemen hemen hiç yayın yapmamıştır.
Felsefeye Kant ve Comte’un bilginin insan anlığına göreli oluşu ve nesnelerin özüne ulaşmanın olanaksızlığı tezleriyle yaklaşan Cournot, bir bilgi kuramı geliştirmeye çalıştı. Bilgiyi mantığın bir işlevi olarak tanımladı; duygu verilerinin ise yalnızca, gerçekliği algılayarak, bilginin sınırlarını çizebileceğini öne sürdü. Bilimlerin ortak temeli olarak üç kavram varsaydı: Düzen, rastlantı, olasılık.
Düzeni; “nesnel mantık” olarak nesnelerin niteliğine ilişkin, “öznel mantık” olarak da bu niteliğe ulaşma araçlarına ilişkin bir kategori olarak tanımladı. Bilgi, nesnelerin nesnel mantığına ulaşılınca doğar; ancak bu bilgiye öznel mantıkla ulaşılabildiği için göreceli ve olasıdır.
Olasılık üzerine görüşlerini Exposition de la theorie des chanceset desprobabilitees(“Şans ve Olasılık Kuramlarının Açıklanması”) adlı kitapta topladı. Bu yapıtında benimsediği olasılıkçılık Kant’m göreceliğinden farklıdır. Ona göre olasılık, matematik ve felsefi olarak ikiye ayrılır. Matematiksel olasılık, sayısal olarak saptanabilen durumlarda geçerlidir. Felsefi, yani uygulamada görüldüğü halde kanıtlanamayan olasılık, daha sık karşılaşılan bir durumdur. Her ikisinde de, olasılığın nedeni, insan bilgisizliği ya da öznel etkenler değil; nesnel öğelerdir. Bu nedenle insan bilgisi, gerçeklik yolunda kademe kademe derinleşir, ancak olasılığın türlü dereceleriyle sınırlandığı için “mutlak”a varamaz.
Rastlantı üzerine görüşlerini ayrıntıyla geliştirme olanağını bulamadı. Temel olarak rastlantısal oluşumu, sonsuz sayıda ve iç ilişkili olaylar dizisinin öngörülmez biçimde eşzamanlı olarak ortaya çıkması olarak tanımladı. Ona göre rastlantı, nesnelerin niteliğinin nesnel bir özelliği olduğu için, nedenseldir; ancak kurallaştırılamaz.
Ayrıca ölümünden iki yıl önce, Bilimler Akademisi’ne bir felsefeci sıfatıyla kabul edilmek umuduyla kaleme aldığı Materialisme, vitalisme, rationalisme (“Materyalizm, Vitalizm, Rosyonalizm”) adlı yapıtında Darwin’ci evrim kuramına karşı çıkmış; biçim, birlik, yalınlık, simetri gibi kavramları ele alırken, sonluluk, erek, tanrı gibi ussal çözümlemeleri aşan görüşlere ulaşmıştır. Bu nedenle, olasılıkçı bir bilgi kuramı geliştirmiş olmasına karşın, öğretisinde birden çok ilkeyi temel aldığı için felsefeciler görüşlerine değer vermemiş, akademiye kabul edilmemiştir.
Cournot’nun 1838’de yayımlanan ilk iktisat denemesi tam bir ilgisizlikle karşılandı. Bu başarısızlığı kullandığı matematiğin iktisatçılara yabancı gelmesi ile açıklayan Cournot, 1863 ve 1877 yıllarında aynı konuları düz bir anlatımla geliştiren iki kitap daha yayımladı. Bu kitaplar da fazla bir ilgi görmedi. Sadece Lausanne iktisat Okulu’nun ve Neo-Klasik genel denge kuramının kurucusu olan Walras, 1863’te Cournot’nun kitabı için yazdığı bir tanıtma yazısında ondan olumlu bir dille söz etti. Lausanne Okulu’nun etkisi altındaki küçük bir iktisatçı grubu dışında, Cournot, yaşadığı yıllarda bir iktisatçı olarak tamna-mamıştır. Bu ün ona, 50-60 yıl sonra, matematiğe yönelen Neo-Klasik iktisatçıların kendisini yeniden keşfetmeleri ile gelecektir.
Cournot’nun matematikçi olarak önemi, matematiksel yöntemleri, astronomi, istatistik ve iktisata uygulamasından gelir. John Herschell’den çevirdiği Outlines of Astronomy (“Astronominin AnaHatları”) kitabına yazdığı “Sonsöz”de astronomik incelemelerde olasılık ve şans kuramının etkisi konularında yazdıkları özgünlük taşır. Matematik-istatistik bağlantısı üzerinde yazdıklarıyla da modern istatistiğin, hatta ekonometrenin kurucusu sayılabilir. Cournot’ nun felsefi çalışmaları ise, bilim ve bilgi felsefesine olasılık kuramı açısından bakan ilginç, ancak felsefe öğretisine yenilikler getirmeyen denemelerdir.
Cournot’nun iktisat konusundaki katkılarının hemen hemen tümü, 1838’de yayımladığı Recberches sur les principes Mathematique de la theorie des richesses’de (“Servet Kuramının Matematiksel İlkeleri Üzerine Çalışmalar”) yer alır. Sonraki yapıtları, buradaki düşüncelerini daha anlaşılır kılma çabasının ürünleridir. Bu yapıtları ile Cournot matematiksel iktisadın, mikro-iktisadın ve eksik rekabet (tekel ve oligopol) analizinin kurucusudur.
Cournot’dan önce iktisada matematiği uygulamaya çalışanlar olmuştur. 1801’de Canard, Principes d’economie politique (“Ekonomi Politiğin İlkeleri”) adlı kitabında iktisadi konulara matematiği verimsiz ve yer yer yanlış bir yöntemle uygulamış; 1830-1831’de W.Whewell adlı bir İngiliz matematikçisi ise klasik iktisat ve Ricardo kuramını matematiksel olarak anlatmaya çalışmıştır. Cournot’nun yeniliği ise matematiksel iktisadı, kendisinden 30-40 yıl sonra Neo-Klasik iktisadın özünü oluşturacak bir bakış açısına bağlı olarak kullanmasından gelir. Cournot, iktisadi ilişkileri matematiksel fonksiyonlar biçiminde ifade ederek, değişkenlerden bazılarının (örneğin kârın) azami (ya da asgari) değerler taşıdığı noktaları matematiksel olarak saptamış ve bu noktaların iktisadi yorumunu yapmıştır.
Cournot’nun mikro-iktisat alanında firma ve piyasa analizi üzerinde yazdıklarından, Walras’ın dışında Neo-Klasik iktisadın önde gelen iktisatçıları habersiz kalmış,yalnızca Pareto, 1911 ’de Cournot’nun düopol dengesi üzerine kısa bir not yazmıştır. Bu durum, 19.yy’ın ilk yarısında, yani Cournot’nun eseri yayımlandığında iktisat öğretisine hâlâ Klasik iktisadın egemen olmasıyla açıklanabilir. Ekonominin tümünü ve geleceğini ilgilendiren büyüme, durgunluk, bölüşüm, dış ticaret ve iktisat politikası sorunları, Klasik iktisadın temel inceleme alanlarını oluşturuyordu. Ne var ki, bu sorunlarla uğraşan iktisat bilimi, bugünün ifadesiyle “talep eğrisi”ni, yani bir maldan talep edilen miktarla o malın fiyatı arasındaki ilişkinin nasıl ifade edilmesi gerektiğini bilmiyordu. Bu bilgiyi bir matematiksel fonksiyonla ifade edip iktisada sokan Cournot’dur. Cournot’nun arz ve talep fonksiyonları aracılığıyla (yani matematik mantığı ile) piyasaların kısmi analizine ve firmaların denge koşullarına yönelen mikro-iktisat çalışması, yerleşik iktisadın uğraşı alanının bütünüyle dışında olduğu için yadırgandı ve ilgi uyandırmadı.
Tekel ve düopol piyasaları üzerindeki ilk teorik analizler Cournot tarafından yapılmıştır. Bunun yanı sıra, Cournot, tüm piyasa türleri için, bugün kabul gören tanımlar ve ayrım ölçütleri getirmiş ve her piyasa biçiminde firma dengesinin koşullarını araştırmıştır. Daha sonra oluşacak olan Neo-Klasik geleneğin tersine, Cournot piyasa analizine “tekel” durumunu inceleyerek başlamış ve bunu izleyerek sırasıyla düopol, oligopol, sınırsız (tam) rekabet ve ikili monopol durumlarım ele almıştır. Tam rekabet dışı piyasaları ilke olarak analiz dışı bırakan Neo-Klasik Okul’a bağlı iktisatçılar yıllar sonra tekel ve oligopol modelleri ile ilgilenmeye başlayınca, Cournot’nun tekelle ilgili çözümünün doğru bir çözüm olduğunu; düopol analizinin ise varolan çözümlerden biri olduğunu farketmişlerdir.
Cournot’nun Klasik iktisat Okulu’ndan, Neo-Klasik Okul’a geçişi simgelediği söylenebilir. Ancak, Neo-Klasik iktisat kuramının sonraki gelişme doğrultusu ile Cournot’nun yaklaşımı arasında önemli farklar da vardır, ilk olarak, Cournot, talep fonksiyonunu ampirik olarak saptanabilecek bir bağıntı olarak kabul etmiş ve ayrı bir “fayda kuramı”na gereksinim duymamıştır. Böylece Neo-Klasik Okul’un “sübjek-tıvıst” boyutu, Cournot’da .yoktur, ikinci olarak, Cournot, tüm piyasalar arası bağlantıları bir arada ele alma gereğini vurgularken bunu, Schumpeter’in belirttiği gibi, bir genel denge kuramı aracılığıyla değil, bir makroiktisat yaklaşımı ile yapmaya eğilimli olmuştur. Üçüncü olarak, tam rekabet Cournot’da piyasa biçimlerinden isadece biridir, Neo-Klasik Okul’ un önerdiği gibi tüm iktisadi analizin oturtulması gereken eksen değildir. Bu özellikleri nedeniyle Cournot ile Neo-Klasik Okul’un daha sonra kazandığı yapı arasında hem yakınlık hem de önemli yöneliş farkları vardır.
• YAPITLAR (başlıca): Memoire sur le mouvement d’ıtn corps rigide soutenu-par un plan fixe, 1829, (“Bir Cismin Sabit Bir Zemin Üzerinde Hareketi Üzerine Notlar”); Application de la theorie des chances â la statistique judiciaıre et â la probabilite 1838; (“Şans Kuramının Adli istatistiğe ve Olasılığa Uygulanması”), Recberches sur les principes mathematique de la theorie des richesses, 1838; (“Servet Kuramının Matematiksel İlkeleri Üzerine Araştırmalar”), Traite elementaire de la theorie des fonctions et du calcul infinitesimal, 1841; (“Fonksiyonlar ve Sonsuz-Küçükler Hesabı Kuramının Temelleri”), Exposition de la theorie des chances et des probabilites, 1843; (“Şans ve Olasılık Kuramlarının Açıklanması”), .De l’ origine et des limites de la correspondance entre l’ algebre et la geometrie 1847 (“Cebirle Geometri Arasındaki Bağıntının Kökeni ve Sınırları Üzerine”) Essai sur les fondaments de nos connaissances et sur les caracteres de la critique philosop-hique 1851; (“Bilgilerimizin Temelleri ve Felsefi Eleştirinin Özellikleri Üzerine Deneme”); Traite de Tanckaine-ment des idees fondamentales dans les Sciences et dans l’bistoire, 1861,(“Bilimlerde ve Tarihte Temel Düşüncelerin Bağlantısı”); Principes de la theorie des richesses, 1863; (“Servet Kuramının Temel İlkeleri”), Considerations sur les marches des idees et des evenements dans les temps modernes, 1872, (“Modern Çağlarda Düşüncelerin ve Olayların Gelişimi Üzerine İncelemeler”); Materıalisme, vitalisme, rationalisme.Etudes sur l’emploi,desdonnees de la Sciences en philosophie, 1875; (“Materyalizm, Vitalizm, Rasyonalizm. Bilimin Verilerinin Felsefede Kullanımı Üzerine İncelemeler”); Revue sommaire des doctrines economiques, 1877, (“Ekonomik Öğretilerin Kısa Bir Gözden Geçirilmesi”).
• KAYNAKLAR: H.Guitton, Recherhe sur les principes mathematique de la theorie des richesses de Cournot, 1974; G.Jorland, “Position historique de la peıısee economique de Cournot”, Etudes pour le centenaire de la mort de A.Cournot, 1978; G.Luftfalla, Introduction d recherches …de Cournot, 1938; A.Robinet, “Une vie”, Etudes pour le centenaire de la mort de A.Cournot, 1978; J.Schumpeter, History of economic analysis, 1954.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi