ÇAN KAY-ŞEK (1887-1975)
Çinli asker ve siyaset adamı. Kuomintang partisinin önderlerindendir; 1949-1975 arasında Taiwan’daki Milliyetçi Çin Cumhuriyeti’nin cumhurbaşkanlığını yapmıştır.
Çan Kay Şek (Chiang K’ai-shek) 31 Ekim 1887’de Çin’in Kuzeydoğusu’ndaki Çekiang ilinde doğdu, 5 Nisan 1975’te Tarsvan’da öldü. Orta halli bir tüccar ailesinin oğluydu. Küçük yaşta sayılı tüccarlardan dedesinin yanında klasik bir eğitim gördü.
1842 Afyon Savaşı’ndan sonra kapitülasyonların ve savaşın yarattığı iç ve dış bunalımlar sonucu, 1644’ten beri Çin’in hakimi Mançu kökenli Çing hanedanı zayıflamıştı. 1890’lardan başlayarak Çin milliyetçiliği ve kalkınma hareketleri başlamış, aydınlar ve geniş kitlelerde milliyetçilik ve reform düşüncesi yaygınlaşmıştı. 1911’de Mançular’ı deviren Sun Yat Sen, 1894’te Çin’in ilk devrimci örgütünü (Çin’in Yeniden Doğuşu İçin Birlik) kurduğu yıllarda, Çan henüz 7 yaşındaydı. Daha sonra yaygınlaşan milliyetçilik akımı ortamında Çan, 1906’da Pao-t’ing askeri okuluna girdi. 1907-1911 arasında Japonya’ya ilk yollanan öğrenciler arasındaydı. Japonya deneyi Çan’ı döneminin genç kuşakları gibi çok etkiledi. Yaşamı boyunca, Japon disiplini ve ideallerini benimsedi ve bunları II. Dünya Savaşı yıllarında yaratmaya çalıştığı bir “devlet ideolojisi”nin parçası haline getirmeye çalıştı. Japonya’da bulunduğu yıllarda, Sun Yat Sen taraftarlarının hareketine girdi. 1911’de Çin’de çıkan ayaklanmaları duyunca, ülkesine döndü ve Mançular’ı deviren mücadeleye katıldı.
1912’de Çin Cumhuriyeti’ni kuran devrimciler, siyasi ve askeri güçlerinin yetersizliğinden, hükümeti, eski düzenin bürokrat-askerlerinden Yüan-Şih-kay’e devrettiler. Yüan ise kişisel idaresini kurmak için Sun Yat Sen’in partisini bastırmaya kalktı. Çan ve öbür devrimciler 1913’te tekrar Japonya’ya kaçmaya mecbur oldular. 1915’te Sun’un üçüncü devrimiyle Yüan iktidardan düşürüldü. Ancak, ülkedeki siyasi bölünmenin, iç çatışmaların ve Batılı devletlerin baskısı altında kalan yeni hükümet, ülkeyi idaresi altında birleştiremedi. 1916’dan sonra Çin uzun yıllar bölgelerde egemen olan asker bürokrat diktatörlerin, “savaş beyleri”nin rekabet ve çatışmasına sahne oldu.
Çan Kay-Şek 1918’de Güney Çin bölgesinde bazı bölge savaş beylerinin de desteklediği Sun Yat Sen’in yeni kurduğu Koumintang (Kuo Ming-t’ang) (KMT) partisine katıldı. Siyasi düşüncelerinden çok, askeri yeteneğiyle ilgi çeken Çan, KMT’nin askeri kanadında görev yaptı. Bu sıralarda KMT hükümeti, ülkeyi birleştirmenin ancak yeni ve çağdaş bir orduyla mümkün olacağına karar vermişti.
1920’lerin başında Çin’le Sovyetler Birliği arasında gerçekleşen askeri ve siyasi bir yakınlaşmayla birlikte Sovyetler Birliği KMT hareketini ulusal kurtuluş hareketi olarak desteklemeye başlamıştı. Çan bu sırada Sovyetler Birliği’nde askeri eğitim gördü. Dönüşünde ÇKP (Çin Komünist Partisi) üyesi Çu En-Lay’m siyasi komiser olduğu Vampoa Askeri Akademisi’nde görev aldı.
1925’te Sun Yat Sen’in ölümünden sonra Çan Kay-Şek, KMT’nin sol kanadının önderi durumuna geldi. 1926’da Çin’i birleştirme savaşlarının öncüsü olan Kuzey Savaşı’nın kumandanı tayin edildi. Kuzey Savaşı sırasında KMT-ÇKP ittifakı giderek zayıfladı. KMT orduları, ÇKP’nin örgütlediği grevlerin desteğiyle Şanghay şehrine girdikten sonra, Çan Kay-Şek ÇKP önderlerini tutuklattı ve kanlı bir katliam sonucu ÇKP’yi hükümetten attı.
Çan Kay-Şek 1930’larda gelişen KMT-ÇKP çatışması döneminde bir asker olarak siyasi etkisini korudu. Bu sırada, ünlü tüccar ailesi Soonglar’ın kızıyla evlendi ve karısının etkisiyle Hıristiyan oldu. Bu yıllarda KMT idaresi ülke çapında zayıftı ve gittikçe toplumun desteğini yitirmekteydi. Güney ve Kuzeybatı Çin’de egemen durumda olanÇKP güçlerine karşı, Çan Kay-Şek ve KMT ancak savaş beylerinin desteğiyle ayakta kalabiliyordu.
193 l’de Japonya Çin kıtasını ele geçirme girişimine, Mançurya’yı işgal ederek başladığında, Çan Kay-Şek Japonya’ya karşı mücadele yerine ÇKP’yi ezme kampanyası açtı. Bu karar, Çin aydınları arasında ve kamuoyunda Çan Kay-Şek’e karşı tepki yarattı. Kuzey Çin’de Japonlar’a karşı yoğun mücadele veren ÇKP, yurtseverlerin gözünde gittikçe saygınlık kazandığı sırada, Çan Kay-Şek hükümetini Güney Çin’deki Çunking Eyaleti’ne çekti. Burada “Yeni Hayat” adlı Konfüçyusçuluk ile kimi Japon ahlak ilkeleri ve Batılı düşüncelerin karışımı bir “devlet ideolojisi” kurmaya çalıştı.
Çan Kay-Şek 1936’da Japonya’ya karşı ÇKP ile ittifak kurdu. Bu ittifakın kurulmasında Çan Kay-Şek’in Mançuryalı bir savaş beyi tarafından Sian’a kaçırılması ve ÇKP’nin arabulucuğuyla serbest bırakılmasının olumlu etkisi olmuştur. Çan Kay-Şek II.Dünya Savaşı’nda ABD ve SSCB’nin desteklediği ÇKP ve KMT birleşik cephesi ordularının başkomutanı oldu.
II. Dünya Savaşı’nın bitişinden sonra ÇKP ve KMT koalisyon hükümeti için yapılan çalışmalardan olumlu sonuç alınamadı ve yeniden iç savaş başladı. Çan Kay-Şek kısa bir süre için yeni kurulan ulusal meclis tarafından Çin’in ilk anayasal cumhurbaşkanı seçildiyse de, KMT hükümeti 1949’da ÇKP güçleri karşısında tutunamadı ve Çan Kay-Şek hükümet üyeleri ile Taiwan Adası’na kaçtı.
1949’da Çin Halk Cumhuriyeti kurulunca, Çan Kay-Şek’de Taiwan’da Milliyetçi Çin Cumhuriyeti’ni kurdu. 1971’de Birleşmiş Milletler, Çin Halk Cumhuriyeti’ni Taiwan yerine resmen tanıdıktan sonra da Çan Kay-Şek yaşamının sonuna kadar Çin’in meşru hükümeti olduğunu savundu. Öldükten sonra yerine oğlu General Çang Çing-kuo geçti.
• YAPITLAR (başlıca): Şiarı: Coup d’Etat (Bn. Çan Kay-Şek ile), 1937, (“Sian Darbesi”); This is our China, 1940, (“Bu Bizim Çinimiz”); China Shall Rise Again, 1941, (“Çin Gene Yükselecek”); Collected Wartime Mes-sages of General Chi’ang Ka’i-shek, 1937-1945, 2 cilt, 1946, (“General Çan Kay-Şek’in Savaş Mesajları, 1937-1945”); Soviet Russia in China: A summing up at 70, 1957, (“Sovyet Rusya Çin’de: Yetmişinde Birinin Değerlendirmesi”); China’s Destiny, 1957, (“Çin’in kaderi”).
• KAYNAKLAR: C.Y.I.Hsü, The Rise of Modern China, 1970; M.C.Wright, The Last Stand of Chinese Conservatism, 1957.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi