CEMALEDDİN EFENDİ (1848-1919)
Osmanlı şeyhülislamı. İttihat ve Terakki’ye karşı çıkmış, İslamcılık düşüncesini savunmuştur.
12 Nisan 1848’de İstanbul’da doğdu, 18 Nisan 1919’da Remle’de öldü. Kazasker Ahmed Halid Efendi’nin oğludur. Baba tarafından ünlü bilgin Gelenbevi İsmail Efendi’nin torunudur.
Öğrenimine mahalle mektebinde başladı. Daha sonra babasından ve özel öğretmenlerden ders aldı. On yaşındayken adı rüus defterine kaydedildi.
1871 Eylülü’nde Meşihat Dairesi Mektubi kalemine girdi, iki ay sonra Mektubi kalemine muavin oldu. 1872’de Anadolu Kazaskerliği mektupçuluğuna getirildi. Aynı yıl içinde Adliye Nezareti İstanbul Birinci Ceza Dairesi yazı işleri muavinliğine atandı. 1875’te yazı işleri müdürü, 1877’de Ceza Dairesi Şube mümeyyizi, 1878’de Meşihat Dairesi mektupçusu oldu.
1879 Mart’ında Bilad-ı Hamse, aynı yılın Ekim’ inde Harameyn-i muhteremeyn, 1883’te İstanbul, 1888’de Anadolu Kazaskerliği, 1891’de Rumeli Kazaskerliği payelerini aldı. 4 Eylül 1891’de Bodrumlu Ömer Lütfi Efendi’nin yerine Şeyhülislam oldu. Mihalıç ve Tikveş kazaları da kendisine arpalık olarak verildi.
Cemaleddin Efendi’nin aralıksız 17 yıl süren bu ilk şeyhülislamlığı, II. Meşrutiyet’in ilanı ile sadrazam Said Paşa 13 gün süren sedaretinden ayrılınca, 5 Ağustos 1908’de son buldu. Ama aynı gün Kamil Paşa’nın kurduğu hükümette yeniden şeyhülislam olarak görev aldı. İttihat ve Terakki Partisi’nin işbaşına gelmesi üzerine 13 Şubat 1909’da istifa etti.
Cemaleddin Efendi, üçüncü kez, Gazi Ahmed Muhtar Paşa’mn 22 Temmuz 1912’de kurduğu hükümette şeyhülislam oldu. Sadrazamı, İttihat ve Terak-ki’ye karşı sert önlemler almaya zorladı ama başarılı olamadı. Bu sırada Trablusgarb ve Balkan savaşlarında uğranılan yenilgiler üzerine Gazi Ahmed Muhtar Paşa 29 Ekim 1912’de görevinden ayrıldı. Yerine geçen Kamil Paşa’nın kurduğu hükümette Cemaleddin Efendi son kez şeyhülislamlık görevine getirildi. İttihatçılar’m 23 Ocak 1913’te düzenlediği Bab-ı Âli baskınında kabine ile birlikte zorla görevden uzaklaştırıldı.
Siyasi yaşamı sona eren Cemaleddin Efendi, İttihat ve Terakki’ye karşı olan birçok kişi gibi İstanbul’dan ayrılarak Mısır’a gitti, İskenderiye yakınlarındaki Remle kasabasına yerleşti. Burada, II. Meşrutiyet’in ilanından İstanbul’dan ayrılıncaya değin süren siyasal etkinlikleri ile ilgili anılarını yazdı.
Cemaleddin Efendi Osmanlı İmparatorluğu’nun
yaşamasını hilafetin güçlenmesinde görüyordu. Bu bakımdan İttihat ve Terakki’nin Türkçü görüşlerine karşı İslamcılık düşüncesini savunuyordu.
• YAPITLAR (başlıca): Şeyhülislam Merhum Cemaleddin Efendi Hazretlerinin Hatırat-ı Siyasiyesi, (ö.s.), 1920.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi