CEMAL HALVETİ ( ? – 1496 )
Türk, sufi. Halveti tarikatının İstanbul’daki ilk temsilcisi.
Çelebi Mehmed Cemaleddin Halveti, Konya’nın Aksaray ilçesinde doğdu, Tebük’te öldü. Çelebi halife diye ün kazanmıştır. Taşköprizade’ye göre Cemaleddin Aksarayi’nin soyundandır. Takma adı Ceıhali’dir. Doğum tarihi kesin olarak bilinmiyor. Öğrenimi hakkında yeterli bilgi yoktur. Kaynakların belirttiğine göre, çağının geçerli bilimlerini öğrenmeye çalışmış, müderrislik yapacak duruma gelmiştir.
Karaman’a giderek Şeyh Alâeddin Halveti’nin halifelerinden Şeyh Abdullah’a bağlandı. O sırada Karaman’a dönen Şeyh Alaeddin’in de hizmetinde bulundu. Her iki şeyhin ölümünden sonra Tokat’a gitti. Türkmen şeyhlerinden Tahirzade’ye mürid oldu. Şeyhin toprağı kazdırıp yerin altında yaptırdığı hücrede çile çıkardı. Cemal Halveti çilesini dolduramadan Tahirzade ölünce, Şirvan’da Seyyid Yahya’nın yanına gitmek için yola çıktı.
Erzincan’da Pır Mehmed’le buluştu. Pir Mehmed, Seyyid Yahya’nın çok yaşlı olduğunu oraya gitmemesini söyledi. Kendisini dinlemedi. Baku’ya geldiği zaman Seyyid Yahya’nın ölüm haberini aldı, Erzincan’a geri döndü. Pîr Mehmed’den hilafet alıp bir süre sonra Amasya’ya gitti.
Amasya’da şehzadeliği sırasında vali bulunan II. Bayezid’le tanıştı. Bayezid ile Cem Sultan arasındaki saltanat kavgasında, Bayezid’i tuttu.
1481’de tahta çıkan II. Bayezid, Cemal Halveti’ yi İstanbul’a çağırdı. Sadazam Koca Mustafa Paşa tarafından, onun adım taşıyan cami (1486) vetekkeye ilk şeyh olarak atandı. Padişah şeyhin tekkesine iki kez konuk oldu. Cemal Halveti burada dokuz yıl şeyhlik etti. Sıkı bir riyazete (nefsin isteklerini kırmak) girdi. Derviş hücrelerinin tavanlarının ortasına bir ip taktırılmış, uçları ilmiklenip herhangi bir gaflette bulunmamaları için bazı dervişlerin boyunlarına geçirilmişti.
İstanbul’da 1496’da başgösteren veba salgını ve depremden ürken II. Bayezid bu afetlerin sona ermesi için dua etmek üzere Cemal Halveti’yi kırk dervişiyle birlikte Mekke’ye gönderdi. Yola çıkan şeyh, Şam’ dan üç konak uzaklıkta bulunan Tebük koruluğunda öldü.
Halvetilik 14. yy’da ortaya çıktı. Başlangıçta İran’da kurulan tarikatın ilk piri olarak Ömer Halveti, ikinci pîr olarak da Seyyid Yahya Şirvani tanınır.
İkinci pîrin müridlerinden Dede Ömer Ruşeni Ay-dın’da, Habibi Karamani Karaman’da, Pîr Mehmed Erzurum’da bulunuyordu.
• YAPITLAR (başlıca): Divan, (Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi bölümü No. 2709/4), Risale fi’t-Tasavvuf, (Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa bölümü No. 1352/1), Risaletü’l-Kavsiyye, (Süleymaniye Kütüphanesi, Düğümlü Baba bölümü No. 63); Mürşidü’s-Salikin ve Munkizü’l-Halikin, (Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Buhari bölümü No. 212).
• KAYNAKLAR: S.N. Ergun, Türk Musiki Antolojisi, I, 1943; S.N. Ergun, Türk Şairleri, AU, 1944; Bursalı Tahir, Osmanlı Müellifler I, 1915; Lamii Çelebi, Nafahatü’l-Uns Tercümesi, 1872; T. Yazıcı, “Fetih’ten sonra İstanbul’da ilk Halveti Şeyhleri”, İstanbul Enstitüsü Dergisi, (II), 1956.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi