ÇU EN-LAY (1898-1976)
Çinli siyaset ve devlet adamı. 1948-1958 arasında Çin Halk Cumhuriyeti’nde başbakanlık ve dışişleri bakanlığı yaptı.
Çu En-Lay 1898’de Hua-i-an’da doğdu, 1976’da Pekin’de öldü. Ailesi Çin’in Doğusu’ndaki Çekiang Eyaleti’nin köklü ve toprak sahibi olan Çu kavmine mensuptu. Çu, genç yaşta eski aile geleneğine uyarak babasının yanından ayrıldı ve Şanghay’daki varlıklı amcaları tarafından büyütüldü. Ailesi eski imparatorluk düzeninde çok sayıda okumuş bürokrat ve edebiyatçı yetiştiren bir geleneğe sahipti. Çocukken geleneksel bir eğitim gören Çu En-Lay ortaokulu Tientsin kentinin Batı eğitimi veren okullarından birinde bitirdi. Yeni Çin nesillerini çağdaş bir eğitimle özgür bir ortamda yetiştirme çabası içinde olan idealist öğretmenlerini daha sonraki yıllarda takdirle andı. Bu dönemde Çin’in kalkınma sorunlarına eğilen Çu, özellikle 1895’te reformist genç Konfüçyusçu bürokratlardan Kang Yu-wei ve Liang Çi-çao’nun sonunda başarısız olan, hanedanı reform hareketinden çok etkilendi.
Çu 1917’de birçok genç gibi Japonya’ya gitti. Burada Çinli öğrencilerin devrimci, milliyetçi akımları içinde, siyasi konulara olan eğilimini pekiştirdi. Eğitimi sırasında Marxizm’i öğrendi. 1919’da Nankai Üniversitesi’nde okumaya dönen Çu, 1919’da Japonlar’a kapitülasyonlar vermeye mecbur edilen Pekin hükümetine karşı başlatılan 4 Mayıs kitle protestolarına aktif olarak katıldı. Kısa bir süre hapiste kaldığı sırada, sonraki karısı Tseng Yung-Cao ile tanıştı. 1920-1924 arasında, birçok Çinli öğrenci gibi çalış-oku programıyla Fransa’ya gitti. Bu yıllarda Çinli işçiler ve Avrupa’da örgütlenen öğrenciler arasında çalıştı ve Çin Komünist Gençlik Orgütü’nü Paris’te kurdu.
Çin’e döndüğü zaman, Sun Yat Sen önderliğinde Cumhuriyetçi hükümet tekrar kurulmuştu. Sovyetler’le yakın bir işbirliği sonucu Sun’un milliyetçi hareketinin partisi Kuomintang 1921’de kurulan Çin Komünist Partisi’yle beraber devrimci bir hareketin yeni örgütlerini oluşturuyordu. Komintern danışmanları askeri ve siyasi örgütlenmede yardımcı oluyorlardı.
Çu En-Lay iki partiye de üye oldu; 1926’da Çang Kay-Şek’in kurduğu Birinci Ordu’nun siyasi komiserliği ile görevlendirildi. Vampoa Askeri Akademisindeki bu görevi Çu’yu, 1926-1949 arasında Çin iç siyasetinde kilit bir konuma getirdi. Ayrıca, kendisinin ÇKP’nin içindeki askeri ve siyasi önderliği de bu ydlarda başladı.
Savaş beylerine karşı ülkeyi birleştirmek için Çang Kay-Şek’in giriştiği Kuzey Harekâtı sırasında, KMT ile ÇKP arasındaki siyasi mücadele şiddetlenmiş, sonunda ÇKP hükümetten atılmış ve yandaşları öldürülmüştü. Bu sırada Çu En-Lay Şanghay kentindeki görevlileri örgütleyerek kentin Çang’ın ordularına teslimini sağlamış, ancak kendisi ölümden zor kurtulmuştu.
1927-1930 arasında, SSCB’de kalan Çu, daha sonra ÇKP Devrimci Komitesi Başkanı olarak KMT’ye karşı kentlerde isyanlar örgütledi. Parti içi çalkantılarda ayakta kalmayı başaran Çu, isyanların yenilgisinden sorumlu tutulan Li Li-San yönetiminin devrilmesinin dışında kaldı ve 1931’de Çin Kiangşi Eyaleti’nde bir Sovyet yönetimi kurmuş olan Mao’ya katıldı.
Çu bu dönemde partinin birleşmesini, Mao ve merkez komitesini uzlaştırarak sağladı. Mao ile beraber KMT ordularının 1930’lardaki saldırılarına karşı koydu. Kiangşi bölgesindeki yenilgilerinden sonra, 1934-1935 yıllarındaki uzun yürüyüşle Mao ve Çu önderliğindeki komünist hareketin merkezi Kuzey Batı Çin’in Yenan bölgesinde kuruldu. Yenan Sovye-ti’nde Çu En-Lay, yeni ÇKP iktidarının sözcüsü oldu. Bu dönemde başlayan Mao ve Çu işbirliği yaşamları boyunca sürdü; daha sonra Mao’nun ÇKP’deki tartışılmaz liderliğinin sağlanmasında Çu’ nun önemli yardımları oldu.
II.Dünya Savaşı sırısmda Çu En-Lay, Hankov, Çunking ve Nanking’de ÇKP’nin başdelegeliğini yaptı. KMT ve Amerikalı arabulucular arasındaki iç siyaset ve savaş sorunlarına ilişkin görüşmeleri sürdürdü. Diplomasi yeteneğini özellikle 1936 Sian kaçırma olayında sergiledi. Mançuryalı savaş beyi, Çang Hşüeh-Liang’m Çang Kay-Şek’i kaçırmasından sonra onun öldürülmesini önledi ve serbest bırakılma koşullarını saptadı. Ayrıca, Çu, ÇKP delegasyonunun başkanı olarak Japonya’ya karşı, Nanking’de, ÇKP ve KMT ittifakım sağladı. II.Dünya Savaşı’ndan sonra ABD’nin desteklediği, General George C.Marshall’ın yürüttüğü koalisyon hükümeti için yapılan görüşmelerde ÇKP sözcüsü olarak bulundu.
Çu En-Lay’m Batı dünyası hakkındaki bilgisi, yakm ilgisi ve diplomatik yeteneği, ÇKP’nin dış dünyada birçok dost bulmasını sağladı. 1949’dan sonra yeni hükümetin başbakanı ve dışişleri bakanı oldu. 1950’lerde özellikle Bandung Konferansı’ndaki başarısıyla birçok Asya ve Afrika ülkesinin gözünde Çin’in saygın bir konuma gelmesi sağladı. 1958’de yanında yetiştirdiği Çen Yi dışişleri bakanı olduktan sonra da, Hindistan ve Sovyetler’le çıkan sorunlarda başsözcülük yaptı.
Çu ÇKP’ye bağlı, kişisel siyasi güç peşinde koşmayan bir önderolarak tanınırdı. Parti içi tartışmalarda partinin bölünmesini önlemeye çalıştı. 1960’larm Kültür Devrimi’nde ılımlı görüşleri savundu haksızlığa uğrayanları korumaya çalıştı ve Kültür Derimi sonrası döneme geçişte önemli bir rol oynadı. Ölümü halk arasında derin üzüntü yarattı ve Çu için matem tutulmasının yasaklanmasına karşın, kitlesel yas gösterileri önlenemedi.
• KAYNAKLAR: K.Hsu, Chon En-lai: Chma’s Gray Eminence, 1968; C.Y.I.Hsü, The Rise of Modern Cbina, 1970;R.Terrill, The China Difference, 1978.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi