CONDON, Edward Uhler (1902-1974)
ABDTi fizikçi. Kuvantum mekaniğinin uygulanması konusundaki çalışmalarıyla atom ve çekirdek fiziğinin anlaşılmasına yardımcı olmuştur.
2 Mart 1902’de New Mexico Eyaleti’nin Alamogordo kentinde doğdu. 26 Mart 1974’te Colorado Eyaleti’nin Boulder kentinde öldü. Babası, Amerika’ nın batısındaki demiryolu inşaatlarında çalıştığı için gençliğinde sürekli yer değiştirdi. 1918’de San Fran-sisco’da liseyi bitirip gazete muhabirliği yapmaya başladı, Berkeley’deki California Universitesi’nde öğrenciliği sırasında da bu görevini bir müddet sürdürdü. 1924’te fizik lisansı, iki yıl sonra da teorik fizik dalında doktora derecesini aldı. Kuvantum teorisindeki gelişmeleri yerinde incelemek üzere Göttingen ve Münih’te birer yarı yıl geçiren Condon, 1927’de Bell Laboratuvarları’nda kamu ile ilişkiler bölümünde bir görev aldı. Ancak ABD’li fizikçilere kuvantum teorisini tanıtmak tutkusu ağır basınca, 1928’de akademik kariyere girdi. Önce Columbia Universitesi’nde öğretim görevliliği, kısa bir süre sonra da Prince-ton Unversitesi’nde Prof. Compton’un grubunda yardımcı profesörlük yaptı. Princeton’da atom ve çekirdek problemlerine kuvantum mekaniğinin uygulanması ile ilgili makaleler, P.M. Morse ile birlikte de kuvantum mekaniği üzerine İngilizce dilindeki ilk kitabı yazdı. 1929’da Minnesota Universitesi’nde profesör oldu, bir yıl sonra yeniden Princeton’a dönerek 1937 yılına değin burada kaldı. Atom fiziği üzerinde yürüttüğü çalışmaları 1935’te yayımladığı The Theory of Atomic Spectra (“Atom Tayflarının Kuramı”) adlı, bugün alanında klasik bir yapıt sayılan kitapla sonuçlandı. Condon daha sonra molekül ve çekirdek fiziği problemleri ile ilgilendi. 1937’de Wes-tinghouse Şirketi’nde araştırma müdür yardımcılığına getirildi. Bu görevdeyken genç fizikçilere önemli destek sağladı. 1940’ta Massachusetts Institute of Technology’de Du Bridge tarafından kurulan araştırma grubuna katılarak, radarın geliştirilmesi ile uğraştı. 1943’te atom bombasının hazırlanması amacıyla Los Alamos’da kurulan gizli laboratuvarda Oppenheimer’ in yardımcısı olarak görev yaptı, ancak kısa bir süre sonra Westinghouse’a dönerek radar çalışmalarını yönetti. 1943’te Berkeley Radyasyon Laboratuvarı’n-da uranyum izotoplarının ayrılması projesi ile uğraştı. 1945’te Ulusal Standartlar Bürosu’nun başına getirildi. Atom Enerjisi Komisyonu’nun kurulma çalışmalarında danışmanlık yaptı. Bu sıralarda atom enerjisinin barışçı amaçla kullanılması ve sivillerce kontrol edilmesi konularını ısrarla savundu. 1946’da Amerikan Fizik Derneği başkanlığına getirildi. 1951’de Corning Glass Works şirketinde araştırma yönetmeni oldu, ancak karşıtlarının çabaları sonucunda bu görevden ayrılarak akademik hayata döndü; 1956’da St. Louis’de Washington Universitesi’nde, 1963’ten başlayarak da Colorado Universitesi’nde öğretim üyeliği yaptı. 1966-1969 arasında tanımlanamayan uçan cisimlerle ilgili bir araştırma projesini yönetti. Boulder’ da doktora öğrencisi Halis Odabaşı ile atom fiziği çalışmalarını sürdürdü, birlikte yazdıkları Atomic Structure (“Atom Yapısı”) adlı yapıt ölümünden altı yıl sonra 1980’de yayımlandı.
Condon’m atom ve molekül fiziğindeki en önemli katkıları arasında, 1925’te Franck-Condon prensibi adı ile bilinen, moleküllerdeki elektronik dönüşümlerin yol açtığı çekirdeksel hareketteki değişikliklerin açıklanması; 1926’da hidrojen molekülünün sürekli tayfının açıklanması; 1929’da da aynı molekülün elektron bombardımanı altında parçalanması yer alır. 1930’dan başlayarak, önce Slater’in kuramsal, daha sonra da Russell, Shenstone ve Moore’un deneysel çalışmalarının etkisi ile atom tayfları üzerinde çalıştı. Princeton’da iken doktora öğrencisi Shortley ile birlikte bir dizi makale yayımladılar. Uzun yıllar sonra Boulder’da yeniden bu konuya dönen Condon molekül fiziği alanında kütle spekt-roskopisi ve kızılötesi spektroskopisi ile de ilgilendi, Condon’m çekirdek fiziğindeki en önemli katkıları arasında, 1928’de Gurney’le birlikte çekirdeklerin alfa bozunması konusundaki çalışması, 1937’de Breit ile birlikte proton-proton saçılma deneylerinin yük bağımsızlığı ile açıklanması konusundaki araştırmaları; uranyum 235’in fisyonu için gerekli en az nötron bombardıman enerjisinin ölçülmesi, foto-fisyon (çekirdeklerin gamma ışını bombardımanı ile fisyonu) olayının keşfi sayılabilir.
Condon, atom enerjisinin barışçı amaçlarla kullanılması ve sivil kontrol altına alınması prensiplerini, ön planda tutan Atom Enerjisi Komisyonu’nun kurulmasında etkili olmuştur. Bir süre yöneticiliğini yaptığı Ulusal Standartlar Bürosu’nu, elektronik bilgisayarlar, radyo iletişimi, çok soğuk ısılarda (kri-yojenik) tasarım gibi alanlarda önemli bir araştırma merkezine dönüştürmüş, bu kurumda ayrıca bir uygulamalı matematik bölümü kurarak da fizik araştırmalarının desteklenmesi ve yaygınlaşmasını sağlamıştır.
• YAPITLAR (başlıca): Quantum Mechanics (P.M. Morse ile birlikte), 1929, (“Kuvantum Mekaniği”); The Theory of Atomic Spectra (G.H. Shortley ile birlikte), 1935, (“Atom Tayflarının Kuramı”); Scientific Study of Unidentified Flying Objects, 1969, (“Tanımlanamayan Uçan Cisimlerin Bilimsel İncelenmesi”); Atomic Structure (H. Odabaşı ile birlikte), 1980, (“Atom Yapısı”).
• KAYNAKLAR: Current Biography Yearhook, 1946; Physics Today, C. 22, 1974.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi